بازآفرینی واقعیت

طبق آمار، فروش کتاب ترجمه شده در ایران بیش از فروش کتاب‌هایی تالیفی است. اما چه عواملی باعث می‌شود مردم بیش از نویسندگان هم‌زبان که فرهنگ همسانی هم دارند، به نویسندگان سایر کشورها اعتماد کنند؟ اگر اعتماد کتاب‌خوان‌ها به علت کیفیت این آثار جلب شده است، علت وجود این کیفیت چه می‌تواند باشد؟ و چرا نویسندگان ما به جای بازآفرینی زیست خود به روش شخصی، تنها خود را در کارگاه‌های داستان‌نویسی حبس کرده‌اند؟

«کیفیت اتفاقی نیست»: قطعا در خیلی از تبلیغات به این جمله برخورده‌اید. شاید لازم باشد در عرصه فرهنگی هم به این شعار تکیه کرد. بسیاری از کتاب‌خوان‌ها پیش از کتاب‌های تالیفی داخلی به کتاب‌های ترجمه یا زبان اصلی میل دارند. بسیاری از آن‌ها علت این گرایش را کیفیت آثار خارجی می‌دانند. اگر به آثار برگزیده جوایز ادبی در سال‌های گذشته رجوع کنیم با کمی انصاف حق را به مخاطبان کتاب خواهیم داد. از یکی از برگزیدگان جوایز ادبی پرسیدم کتابش را چگونه نوشته است، او بدون پیشینه نویسندگی و تالیف، کتاب را در شش ماه در کارگاه داستان‌نویسی جمع‌آوری کرده است. سرسری دیدن نوشتن و هم‌زیست نبودن نویسنده با مسائل داستانش در بسیاری از آثار امروز اعتماد مخاطب را از بین برده است.

اما این کیفیت از کجا ناشی می‌شود؟ اهالی قلم معتقدند برای نوشتن باید دو رکن داشت؛ استعداد و فن. فن را می‌توان در کارگاه‌ها و کلاس‌ها آموخت و استعداد ذاتی است. اما یک حلقه در این زنجیره گم شده است. حلقه‌ای که شاید در بسیاری از نویسنده‌های حال حاضر نادیده گرفته می‌شود؛ تلاش، تلاش، تلاش. گاهی فراموش می‌کنیم سعی کردن برای نوشتن با سعی کردن برای خوب نوشتن فرق می‌کند.

نویسندگان در دنیا دو دسته‌اند. آن‌هایی که به استعداد ذاتی و پتانسیل درونی تاکید دارند و برخی هم معتقدند همه چیز پشتکار است. کسی مانند گوستاو فلوبر می‌گوید: ۸۰ درصد پشتکار و ۲۰ درصد استعدادم در نوشتنم دخیل است. و در ادامه بر استعداد خود اما و اگر وارد می‌کند. به همین خاطر در روز ۱۲ ساعت کار می‌کند و خروجی کار یک روزه‌اش تنها به یک تا دو پارگراف ختم می‌شود. در بین نویسندگان و مترجمان داخلی هم چنین وضعتی را می توانیم ببینیم. به‌عنوان نمونه رضا رضایی ۱۲ ساعت در روز کار می‌کند و مابه‌ازای بیرونی یک روز کار او تنها یک صفحه ترجمه می‌شود. 

البته باید در نظر داشت نویسندگی دو بخش الهام و تکنیک را در خود دارد، این دو عامل باید همزمان و هم‌عرض هم عمل کنند. اگر نویسنده الهام و ایده خوب داشته باشد و تکنیک نداشته باشد نتیجه مطلوب حاصل نخواهد شد. وقتی این دو عامل را کنار هم بگذاریم نویسندگی تلفیق دو بخش دیدن (که شنیدن را هم شامل می‌شود) و گفتن خواهد شد. دریافت نویسنده باید تا حدی قوی باشد که زمان رصد ماجرا همه چیز را به خوبی جذب کند تا خروجی مناسبی داشته باشد. در چنین حالتی اثر نویسنده نتیجه دیده‌ها و شنیده‌ها و انواع تکنیک‌ها می‌شود. در این فضا اگر بخواهیم نمونه بیاوریم یکی از مشخص‌ترین‌هایش عباس معروفی است. عباس معروفی در خاطراتش آورده در جوانی عاشق نویسندگی بودم، کتاب‌های نویسندگان بزرگ را می‌خواندم و اسم کوچه‌ها، خیابان‌ها و اشخاص را تغییر می‌دادم و فکر می‌کردم چیزی خلق می‌کنم.

امروز هم این روند را در آثار برخی از نویسندگان می‌توان دید. اما روند داستان‌نویسی عباس معروفی زمانی تغییر می‌کند که یکی از نوشته‌هایش را به گلشیری می‌دهد. او در خاطراتش می‌گوید: گلشیری نگاهی به کتاب انداخت و گفت اگر می‌خواهی نویسنده شوی باید هزار کتاب بخوانی. معروفی این جمله را حمل بر واقعیت می‌کند و لیستی از هزار کتاب تهیه کرده و می‌خواند. بعد از این فضا داستان‌هایی که می‌نویسند را علاوه بر گلشیری برای سیمین دانشور هم می‌خواند. درواقع به نوعی دانشور و گلشیری معلم‌های نویسندگی عباس معروفی می‌شوند. البته این نکته مهم است که درنظر داشته باشیم معلم‌های نویسندگی معروفی تنها در بخش تکنیک به او کمک می‌کردند و الهام همچنان امری ذاتی بود.

نویسنده باید حالت داشته باشد تا بتواند اتفاق ساده را که به او وحی می شود به ماجرای پیچ‌درپیچ تبدیل کند. زمانی که مخاطب، کتاب «در جست‌وجوی زمان از دست‌رفته» را می‌خوانید متوجه می‌شود نویسند ماجرای مهمان‌خانه خیلی معمولی را به خوبی از آب درآورده است. او از پایه میز، چینش بشقاب‌های روی آن، تابلوهای روی دیوار و همه فضاسازی‌ها را در خدمت الهام اولیه گرفته است تا خواننده را به فضایی برساند که در آن نیست. این اتفاق تنها در صورتی حاصل می‌شود که نویسنده با تمرین به سیاق مطلوب رسیده باشد. البته باید گفت که الزاما ظواهر این امر را نشان نمی‌دهد که نویسنده‌ای چقدر می‌نویسد که چیزی را بیان کند یا چقدر می‌نویسد برای خود نوشتن. به‌همین دلیل بسیاری از آثار بازار نشر نمایه‌ای از مشق کارآموزی است که برای نوشتن تلاش می‌کند و ما هم از بد حادثه آن را می‌خوانیم. خواندنی که به بی‌اعتمادی به آثار تالیفی داخلی منجر خواهد شد.

یکی دیگر از عوامل موثر در تعیین کیفیت آثار، فضای خلق آن است. بسیاری از نویسندگان ما آثار خود را بدون داشتن اطلاعات کامل می‌نویسند. درواقع آن‌ها تنها نویسنده ‌اند نه مشاهده‌گر زندگی. نمونه بازر مشاهده‌گر بودن در میان نویسندگان رومن گاری است. او هیچ‌وقت نویسنده بودن را به عنوان شغل انتخاب نکرد. دیپلمات، خلبان، ارتشی، سفیر فرانسه در آمریکا و ... بود و در نهایت مایه‌های داستانی‌اش ملهم از فضاهای زندگی‌اش شد. حتی فضای افسرده بعد از خودکشی معشوقه‌اش هم مایه‌ای برای داستانش می‌شود. درواقع او نویسنده نیست، مشاهده‌گر زندگی است که زندگی می‌کند و در این میان داستان هم می‌نویسد.

شاید بشود گفت همین فضا در نویسندگان داخلی هم به‌چشم می‌خورد. نویسندگانی که ما آن‌ها را نویسنده می‌دانیم اما آن‌ها گزارشگر زندگی بودند. احمد محمود در سه‌گانه‌اش (خاک سوخته، مدار صفر درجه و همسایه‌ها) فضای اطرافش را طوری ترسیم می‌کند که خواننده حس می‌کند یکی از همین مردم است. وقتی آثارش را می‌خوانی دغدغه‌ها را می‌شناسی و دغدغه‌ها مال خواننده می‌شود، نه چیزی جدا از او. در همسایه‌ها به خوبی این اتفاق رخ می‌دهد و روابط پنهان بین فردی گزارش می‌شود. او به‌خوبی ناخودآگاه جمعی را واکاوی می‌کند. چیزی که شاید در بسیاری از آثار امروز نادیده گرفته شده است.پی نوشت: «بازآفرینی واقعیت» نام مجموعه داستان‌های ایرانی به انتخاب محمدعلی سپانلو است.