انقلاب دانلود رایگان مقالات علیه ناشران علمی جهان قریب‌الوقوع است؟

به گزارش دیده‌بان علم ایران، سایتی که توسط «الکساندرا الباکیان»، دانشجو و محقق قزاقستانی راه‌اندازی شد و در آن میلیون‌ها مقاله‌ علمی از ژورنال‌های معتبر بین‌المللی به صورت رایگان در اختیار کاربران قرار گرفت و منجر به شکایت الزویر، یکی از بزرگترین و مطرح‌ترین ناشران علمی جهان و در ادامه، صدور حکم دادگاه مبنی بر تعطیلی این سایت و پرداخت غرامت شد؛ حکمی که الباکیان، موسس Sci-Hub  تا کنون از پذیرفتن آن سر باز زده است و زمانی که به دستور دادگاهی در نیویورک، دامنه‌ سایت Sci-Hub غیرقابل دسترس شد، وی با تغییر آدرس سایت توانست اقدامات دادگاه را بی‌اثر کند.

اکنون سالهاست که Sci-Hub می‌تواند به صورت آنی به هر مقاله‌ای که توسط ناشران علمی بزرگ منتشر شده باشد، دسترسی پیدا کرده و آن را در اختیار کاربر قرار دهد. سایت، یک نسخه‌ کپی از مقاله را به LibGen می‌فرستد تا دیتابیس مقاله‌های دانلود شده را غنی‌تر کند و بدین ترتیب، روزانه صدها هزار مقاله‌ علمی از این سایت دانلود می‌شود.

اقدام شوک‌آور و البته به اذعان برخی قابل پیش‌بینی این محقق جوان، سؤالات جدی متعددی را با محوریت «دسترسی آزاد به تولیدات علمی» پیش روی دنیای علم قرار داد. سوالاتی که قطعا پاسخ به برخی از آنها، خشم ناشران علمی جهان را برمی‌انگیزد؛ تا آن جا که «الزویر» دانلود رایگان مقالات را یک «خسارت غیرقابل جبران» می‌نامد و اگر دادگاه با پیروزی الزویر همراه شود، غرامتی به میزان حدود ۷۵۰ تا ۱۵۰ هزار دلار به ازای هر مقاله به همراه خواهد داشت و بر اساس کمترین برآوردها، مجموع مبلغ غرامت به میلیون‌ها دلار خواهد رسید.

الزویر سالانه ۴۲۰ هزار مقاله در ۲۵۰۰ مجله به چاپ می‌رساند. آرشیو آن شامل ۱۳ میلیون سند و ۳۰ هزار کتاب الکترونیکی است و کل دانلود سالانه آن بالغ بر ۹۰۰ میلیون است.

اخیرا، انجمن شیمی آمریکا (ACS) نیز از سایت Sci Hub به دلیل انتشار غیرقانونی مقالات، درخواست غرامت ۴٫۸ میلیون دلاری کرده است و گفته می‌شود ۱۲ مجله از ۲۰ مجله پر دانلود این سایت در حوزه شیمی هستند.

در مقابل ، الباکیان، بدون ابراز پشیمانی، کسب و کار ناشران علمی همچون الزویر را تجارتی غیرقانونی و آن را از پایه غلط می‌داند. او معتقد است پرداخت بیش از ۳۲ دلار برای هر مقاله، دیوانگی است و هر کسی صرف نظر از میزان درآمد باید دسترسی آزاد به دانش داشته باشد.

ریشه‌‌های جنبش «دسترسی آزاد به منابع علمی» / دندان‌گردی ناشران علمی

به اعتقاد برخی محققان و صاحبنظران علمی، ظهور سایت‌هایی مانند Sci-Hub تا حدود زیادی، نشأت گرفته از عملکرد ناشران علمی جهان است که با آگاهی از اجبار تهیه مجلات خاص توسط دانشگاه‌ها و محققان، قیمت‌های خود را به خریداران تحمیل می‌کنند؛ قیمت‌هایی که سالانه به طور سرسام‌آوری افزایش می‌یابد و حتی دانشگاه‌های بزرگ جهان هم اعتراف می‌کنند که دیگر نمی‌توانند از پس این قیمت‌های سنگین تحمیلی برآیند.

نتایج تحقیقات انجمن کتابخانه‌های پژوهشی آمریکا نشان می‌دهد در فاصله سالهای ۱۹۸۶ تا ۲۰۰۳، ۲۶۰ درصد به اعتبار اختصاص یافته برای تهیه نشریات در کتابخانه‌ها افزوده شد؛ در حالی که از تعداد نشریات خریداری شده تا سال ۲۰۰۱، ۵ درصد کاسته شده بود .

در برخی کشورها، کتابخانه‌ها نتوانسته‌اند تعداد نشریات مورد اشتراک خود را به طور ثابت حفظ کنند و تعداد نشریات خریداری شده، کاهش یافت. این وضعیت در کشورهایی که افتصاد ضعیف‌تری دارند وخیم‌تر است.

درحالیکه از توان مالی خریداران مقالات علمی در جهان هر سال کاسته می‌شود، آمارها از ثروت روزافزون ناشران بزرگ خبر می‌دهد: بیش از ۷ میلیارد دلار درآمد کمپانی Elsevier طی یک سال (۲۰۱۳)!

پرداخت سالانه ۴۵۰ میلیارد ریال برای دسترسی به منابع علمی از سوی وزارت بهداشت ایران

به گفته دکتر آخوندزاده، قائم‌مقام معاون تحقیقات وزارت بهداشت،  این وزارتخانه،‌ سالانه ۴۵۰ میلیارد ریال برای دسترسی به بیش از ۴۰ هزار نشریه پزشکی، پایگاه‌های علمی، کتب و اسلایدهای آموزشی می‌پردازد و این رقم که به صورت کنسرسیومی پرداخت می‌شود، هر سال بین ۲ تا ۵ درصد افزایش می‌یابد.

نرخ افزایش قیمت سالانه نشریات علمی ۱۰ برابر تورم در اروپا و امریکا!

دکتر آخوندزاده نشر مجلات علمی بین‌المللی را بسیار پرسود دانست و افزود: ناشران مجلات علمی بین‌المللی با وجود اهمیت وظایفی که در حیطه نشر انجام می‌دهند اما بسیار دندان‌گرد هستند و میزان افزایش قیمت سالانه نشریات آنها ۱۰ برابر تورم در اروپا و آمریکا است و درآمد سالانه این ناشران بسیار بالاست؛ این نشان می‌دهد که ناشران علمی بزرگ جهان، چه قدر سودجو هستند!

قائم‌مقام معاون تحقیقات و فناوری وزیر بهداشت، گفت: عواقب دندان‌گردی ناشران علمی دامن بسیاری از کشورها و دانشگاه‌های جهان را گرفته و این مختص کشورهای در حال توسعه مثل ایران نیست.

به گفته وی در حالی که نویسندگان مقالات هزینه انتشار مقاله را می‌پردازند، اما فقط ناشران از انتشارات علمی ذی‌نفع هستند و سود هنگفتی می‌برند و به میزان مشخصی از افزایش سالانه قیمت‌ها هم راضی نیستند.

پیدایش سایت‌هایی مانند Sci-Hub ریشه در رفتار ناشران علمی جهان دارد

وی، یکی از علل پیدایش سایت‌هایی همچون  «Sci-Hub» را همین رفتار ناشران علمی در جهان دانست و گفت: امروزه اعتقادی در دنیا شکل گرفته است که تاکید دارد علم تولید شده باید در دسترس همه قرار گیرد و محدودیت در دسترسی به تولیدات علمی ظلم به نفس علم است. برای یک محقق واقعی، خیلی تلخ است که فقط پولدارها از دستاوردهای علمی‌اش آگاه شوند و استفاده کنند. دسترسی گران به تولیدات علمی درست مثل آ‌ن است که آن را بالای طاقچه بلندی گذاشته باشی تا هر که قدش بلندتر است دستش به آن برسد. این خلاف نفس علم و اجحاف در حق محقق است؛ کشورهایی هستند که هیچ گاه پول تامین منابع علمی را نداشته‌اند ؛ حال آن که نشر علم یعنی تولیدات علم جهانی در دسترس همه قرار گیرد.

تادیب ناشران علمی!

دکتر آخوندزاده با اشاره به این که با این حال حضور ناشران علمی با وجود همه دندان‌گردی‌ها و سودجویی‌هایشان ضرورت دارد گفت: سایتهایی که زمینه دانلود رایگان مقالات را فراهم کردند، زاییده رفتار ناشران علمی ثروتمند بودند و ظهور این سایتها شاید ناشران را به این زودی‌ها، به طور کامل حذف نکند، اما قطعا تادیب می‌کند.

دانلود رایگان مقالات، کاری خاکستری اما ….

وی دانلود رایگان مقالات از سایت‌هایی مانند Sci-Hub  را در حال حاضر یک کار خاکستری، خلاف عرف و  اخلاق علمی در جهان، کاری شبهه‌برانگیز برای یک محقق و متفاوت از مقوله «دسترسی قانونی رایگان به تولیدات علمی برای همگان» دانست که می‌تواند به هرحال روزی در جهان در حدی وسیع‌تر شکل بگیرد .

دکتر آخوندزاده با بیان این که دسترسی به منابع علمی برای یک محقق از نان شب واجب‌تر است، گفت: قطع دسترسی به منابع علمی برای یک محقق واقعا از فاجعه هم فراتر است. اکنون فاصله دسترسی به منابع علمی و مصرف علم در دنیا نسبت به تولید علم، حقیقتا ناچیز است. در این شرایط باید ببینیم  با این سرعت روزافزون تولید و مصرف علم، ما در کجای دنیا قرار داریم یا می‌خواهیم کجا قرار بگیریم.

قائم‌مقام معاون تحقیقات و فناوری وزیر بهداشت گفت: یک زمانی، در ایران تولید مقالات مروری که تحقیقاتی ارزان و کم‌هزینه به شمار می‌روند بسیار زیاد بود و این رتبه ایران را در تولید علم بالا برد و جان علم ما را در استنادات خرید؛ اما برای انجام کارهای تحقیقاتی ارزنده، کلیدی و با کیفیت، قطعا نیاز به کارهای آزمایشگاهی هست و شاید هر تحقیق حداقل ۵۰ میلیون تومان بودجه اولیه نیاز داشته باشد.

 سطح دسترسی به منابع علمی پزشکی در ایران در حال حاضر عالی است

استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران با اشاره به این که تا همین چند سال پیش برای دسترسی پژوهشگران و استادان به منابع علمی الکترونیکی به دلیل محدودیت پرداخت منابع، ناشی از  کمبود بودجه و بویژه شرایط تحریم، مشکلات سختی وجود داشت؛ خاطرنشان کرد: اما در دولت یازدهم و هم اکنون، می‌توان گفت دسترسی ایجاد شده توسط وزارت بهداشت ایران به عنوان یک کشور در حال توسعه و نه توسعه یافته، برای منابع علمی پزشکی جهان، در حد عالی است و مثلا شاید از نظر دسترسی به منابع علمی ۱۰ درصد از کشوری مثل انگلستان فاصله داشته باشد.

تحریم‌ها و پولی که باید از طریق صراف فرستاد!

وی در عین حال شرایط ناشی از تحریم‌ها و در کنار آن، بداخلاقی‌های سیاسی ناشران علمی را یک مشکل غیرقابل انکار برای تامین منابع علمی دانست و گفت: با وجود آن که در حال حاضر محدودیت ناشی از تحریم‌ها در پرداخت هزینه و تامین منابع علمی بسیار کاهش یافته، اما ۱۰ میلیارد تومان پول این منابع همین حالا در بانک مرکزی، به دلیل مشکلات تحریم بلوکه شده است. یعنی ما باید پول را از طریق صراف بفرستیم! این بدان معناست که لزوما هر وقت پول منابع علمی هم فراهم شده باشد، خریدها، قطعی نیست.

دولت موظف به حل مشکلات محققان در تامین منابع علمی است

دکتر آخوندزاده در کنار این مساله به مشکل نگرش غلط برخی مدیران در مواجهه با این تنگناها اشاره کرد و افزود: برخی که شناخت درستی از مشکلات تولید علم و مقاله و تحقیق ندارند و متاسفانه برای محققان تصمیم‌گیری می‌کنند، به بهانه این مشکلات، به جای یافتن راهکاری برای رفع آنها ، انتشار مدارک علمی در مجلات علمی بین‌المللی را غرب‌زدگی و غیرضروری می‌دانند و البته هر جا که لازم باشد به رتبه جهانی تولید علم ایران، مباهات هم می‌کنند و آن را جزو موفقیتهای کارنامه کاری خود نام می‌برند؛ بنابراین وجود مشکلات مربوط به بداخلاقی ناشران علمی و تحریم‌ها و کمبود منابع نمی‌تواند دستاویزی برای تداوم این نوع نگرش‌های غلط باشد و دولت موظف به حل مشکلات محققان برای تولید علم و تامین منابع علمی است.

تاکید این مقام مسوول در حوزه تحقیقات پزشکی، بر انجام وظیفه دولت برای حل مشکل تامین هزینه منابع علمی محققان، درحالی است که این مشکل در ایران بسیار آزار دهنده بوده و دانشگاه‌ها در این زمینه بدهکار و ناتوان در پرداخت هزینه منابع علمی محققان خود بوده‌اند.

چند حقیقت درباره «رتبه اولی ایران در دانلود رایگان مقالات»

مشکلات داخلی برای تامین بودجه دسترسی به منابع علمی بین‌المللی در کنار شرایط سخت حاصل از تحریم‌ها برای محققان ایرانی، سبب شده است که نام ایران در کنار کشورهایی قرار بگیرد که بیشترین دانلود رایگان مقالات را از سایتهایی مانند Sci-Hub داشته‌اند: درخواست دانلود دو میلیون و ۶۰۰ هزار مقاله ظرف شش ماه !

قائم‌مقام معاون تحقیقات وزیر بهداشت که نام وی در فهرست دانشمندان ایرانی حاضر در جمع یک درصد دانشمندان برتر جهان است و با مشکلات گریبانگیر پژوهش در ایران به خوبی آشناست، معتقد است: این که نام ایران به عنوان کشور اول (به نسبت جمعیت) دانلود کننده مقالات رایگان برده می‌شود، کاملا طبیعی است. قطع دسترسی به منابع علمی جهان مانند آی اس آی با وجود دریافت هزینه دسترسی از ایران در مقطعی، یک کار غیراخلاقی و از بازی‌هایی بوده که متاسفانه ما آن را هم از سوی غربی‌ها، علاوه بر شرایط سخت تحریم‌ها،‌ شاهد بودیم و نباید به این که تعداد دانلود رایگان مقالات در ایران بالاست نگاه منفی داشته باشیم؛ چرا که غربی‌ها دست ایرانی‌ها را می‌بندند و آنها را می‌اندازند در آب و می‌گویند شنا کن! البته باید گفت خود غربی‌ها ادای اجرای قانون را هم زیاد درمی‌آورند و بلد هستند کارهای غیرقانونی را چه طور با مهارت انجام دهند! ولی ما در کشورمان همین مهارت را هم نداریم و نمی‌توانیم ادای اجرای قانون را هم خوب درآوریم!

فروش مقالات، در خط پایان؟!

وی تاکید کرد: نمی‌توانیم در این محاصره‌ای که قرار داریم به محققان ایرانی بگوییم تحقیق نکنید و مقاله نخوانید! این که یک کشور را تحریم علمی کنند،‌ با کدام منطق علمی سازگار است؟

دکتر آخوندزاده گفت: من مطمئنم با روندی که ناشران علمی بزرگ جهان در پیش گرفته‌اند و قیمتهای سرسام‌آور خود را تحمیل کرده‌اند و با شرایطی که غربی‌ها با تحریم‌هایشان درست می‌کنند سرانجام فروش مقالات هم به پایان خط می رسد!

نقش پررنگ اینترنت و ظهور مجلات دسترسی آزاد

علاوه بر بحران افزایش قیمت دسترسی به مقالات نشریات علمی و  سایه دائمی یک تهدید فاجعه‌بار برای هر محقق تحت عنوان «قطع اشتراک» که سبب پیدایش سایت‌هایی همچون Sci-Hub شده موضوعات دیگری نیز همچون کند شدن فرایند انتشار و توزیع تولیدات علمی، ترغیبهایی جدی برای ظهور و تکثیر «مجلات دسترسی آزاد» فراهم آورد.

مجلات دسترسی آزاد ( Open Access Journal) به مجلات الکترونیکی دارای دسترسی رایگان گفته می‌شود که از محدودیت قانونی ناشی از مالکیت معنوی و حق مؤلف، آزاد بوده و هیچ هزینه‌ای از خواننده دریافت نمی‌کنند و با حمایت مالی شخص یا سازمان منتشر می‌شوند، پذیرش مقاله در این مجلات به تأیید چند داور وابسته است و مؤلف در این مجلات صاحب امتیاز اصلی اثر خود باقی می‌ماند. هم اکنون مؤسسات غیرانتفاعی مانند  Public Library of Science , PLoS یا مؤسسات انتفاعی مثل BioMed Central  این مجلات را منتشر می‌کنند. دسترسی بهتر کشورهای در حال توسعه به تولیدات علمی یکی از اهداف این مجلات است.

به گفته دکتر آخوندزاده، استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران، ظهور اینترنت و پررنگ شدن نقش آن در دنیای علم، از سویی و رفتار سودجویانه ناشران علمی مطرح جهان در کنار شکل‌گیری باور «لزوم دسترسی رایگان خوانندگان به تولیدات علمی محققان» از سویی دیگر، سبب انتشار «مجلات دسترسی آزاد» شد. این مجلات از نویسندگان مقالات برای انتشار مقالات هزینه دریافت می‌کنند اما آن را به طور رایگان در دسترس قرار می‌دهند.

وی در گفت‌‌وگو با دیده‌بان علم ایران افزود: باید این را هم تاکید کرد که مجلات دسترسی آزاد  می‌­توانند دقیقاً دارای همان استانداردها­ی کیفی مجلات بدون دسترسی آزاد باشند؛ زیرا فرایند داوری به محل انتشار و نوع تأمین بودجه مجله ارتباطی ندارد. مجله دسترسی آزاد به نویسندگان اجازه می­‌دهد «حقّ مؤلف اثر» را برای خود حفظ و یا از آنها می‌خواهد حق مؤلف را به ناشر منتقل کنند.

قائم‌مقام معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت گفت: هم اکنون ده‌ها مجله نمایه شده در ISI Web of Science که دارای بیشترین تأثیر هم هستند،‌ از مجلات دسترسی آزاد به شمار می‌روند.

دکتر آخوندزاده در پاسخ به نگرانی‌های موجود درباره رشد مجلات دسترسی آزاد گفت: در این میان، دسترسی آزاد می‌تواند نگرانی مؤلفان و پژوهشگران از افت کیفیت فرایند داوری و کیفیت مقالات را به همراه داشته باشد. مجلات دسترسی آزاد نیز همانند سایر مجلات علمی از مراحل ویراستاری و گزینش مقالات و فرایند داوری برخوردارند و اتفاقا به دلیل دسترسی آزاد شانس بالایی در اخذ استنادات دارند.

البته به گفته دکتر آخوندزاده، در ادامه افزایش شمار مجلات دسترسی آزاد، مشکلات دیگری هم در این زمینه بروز کرد؛ از آن جمله انتشار مجلات تقلبی بود؛ به طوری که هر مجله‌ای که تقلبی بوده باشد،‌ حتما از نوع مجلات دسترسی آزاد است.

با توضیحات مورد اشاره، می‌توان گفت پیدایش سایتهایی که زمینه دانلود رایگان مقالات را با وجود همه پیگردهای حقوقی فراهم می‌کنند، از دو دیدگاه، دنبال شده است : دیدگاهی که معتقد است اساسا دلیلی جهت پرداخت هزینه برای هر مقاله علمی وجود ندارد و همه علاقه‌مندان و متقاضیان علم باید به تولیدات علمی محققان دسترسی رایگان داشته باشند و نشر علم علی‌رغم ضرورت حفظ استانداردهایی همچون داوری، کیفیت مقالات و … ، نیازمند مهندسی و برخی انحصارشکنی‌هاست و دیدگاه دیگری که دانلود رایگان مقالات را همچنان غیرقانونی و  دست کم خاکستری می‌داند اما معتقد است این پدیده‌ای است که نه تنها در آینده متوقف نخواهد شد بلکه به سبب سودجویی ناشران علمی و اشتهای بالای آنها برای کسب درآمد بیشتر، توسعه نیز خواهد یافت و پیگردهای حقوقی نیز چندان نتیجه‌بخش نخواهد بود. با این وصف باید دید  شوک سنگین وارد آمده ناشی از «دانلود رایگان میلیون‌ها مقاله» آیا روزی به انقلاب «دسترسی همگانی به تولیدات علمی» علیه ناشران علمی ثروتمند جهان تبدیل خواهد شد؟

این واقعه‌ای است که عملکرد آینده ناشران در وقوع یا عدم وقوعش بسیار تعیین‌کننده خواهد بود.

هفت سال پیش، ناشران علمی مطرح جهان، شاهد یک شوک بزرگ بی‌سابقه بودند: Sci-Hub ! سایتی که توسط «الکساندرا الباکیان»، دانشجو و محقق قزاقستانی راه‌اندازی شد و در آن میلیون‌ها مقاله‌ علمی از ژورنال‌های معتبر بین‌المللی به صورت رایگان در اختیار کاربران قرار گرفت و منجر به شکایت الزویر، یکی از بزرگترین و مطرح‌ترین ناشران علمی جهان و در ادامه، صدور حکم دادگاه مبنی بر تعطیلی این سایت و پرداخت غرامت شد؛ حکمی که الباکیان، موسس Sci-Hub  تا کنون از پذیرفتن آن سر باز زده است و زمانی که به دستور دادگاهی در نیویورک، دامنه‌ سایت Sci-Hub غیرقابل دسترس شد، وی با تغییر آدرس سایت توانست اقدامات دادگاه را بی‌اثر کند.

اکنون سالهاست که Sci-Hub می‌تواند به صورت آنی به هر مقاله‌ای که توسط ناشران علمی بزرگ منتشر شده باشد، دسترسی پیدا کرده و آن را در اختیار کاربر قرار دهد. سایت، یک نسخه‌ کپی از مقاله را به LibGen می‌فرستد تا دیتابیس مقاله‌های دانلود شده را غنی‌تر کند و بدین ترتیب، روزانه صدها هزار مقاله‌ علمی از این سایت دانلود می‌شود.

اقدام شوک‌آور و البته به اذعان برخی قابل پیش‌بینی این محقق جوان، سؤالات جدی متعددی را با محوریت «دسترسی آزاد به تولیدات علمی» پیش روی دنیای علم قرار داد. سوالاتی که قطعا پاسخ به برخی از آنها، خشم ناشران علمی جهان را برمی‌انگیزد؛ تا آن جا که «الزویر» دانلود رایگان مقالات را یک «خسارت غیرقابل جبران» می‌نامد و اگر دادگاه با پیروزی الزویر همراه شود، غرامتی به میزان حدود ۷۵۰ تا ۱۵۰ هزار دلار به ازای هر مقاله به همراه خواهد داشت و بر اساس کمترین برآوردها، مجموع مبلغ غرامت به میلیون‌ها دلار خواهد رسید.

الزویر سالانه ۴۲۰ هزار مقاله در ۲۵۰۰ مجله به چاپ می‌رساند. آرشیو آن شامل ۱۳ میلیون سند و ۳۰ هزار کتاب الکترونیکی است و کل دانلود سالانه آن بالغ بر ۹۰۰ میلیون است.

اخیرا، انجمن شیمی آمریکا (ACS) نیز از سایت Sci Hub به دلیل انتشار غیرقانونی مقالات، درخواست غرامت ۴٫۸ میلیون دلاری کرده است و گفته می‌شود ۱۲ مجله از ۲۰ مجله پر دانلود این سایت در حوزه شیمی هستند.

در مقابل ، الباکیان، بدون ابراز پشیمانی، کسب و کار ناشران علمی همچون الزویر را تجارتی غیرقانونی و آن را از پایه غلط می‌داند. او معتقد است پرداخت بیش از ۳۲ دلار برای هر مقاله، دیوانگی است و هر کسی صرف نظر از میزان درآمد باید دسترسی آزاد به دانش داشته باشد.

ریشه‌‌های جنبش «دسترسی آزاد به منابع علمی» / دندان‌گردی ناشران علمی

به اعتقاد برخی محققان و صاحبنظران علمی، ظهور سایت‌هایی مانند Sci-Hub تا حدود زیادی، نشأت گرفته از عملکرد ناشران علمی جهان است که با آگاهی از اجبار تهیه مجلات خاص توسط دانشگاه‌ها و محققان، قیمت‌های خود را به خریداران تحمیل می‌کنند؛ قیمت‌هایی که سالانه به طور سرسام‌آوری افزایش می‌یابد و حتی دانشگاه‌های بزرگ جهان هم اعتراف می‌کنند که دیگر نمی‌توانند از پس این قیمت‌های سنگین تحمیلی برآیند.

نتایج تحقیقات انجمن کتابخانه‌های پژوهشی آمریکا نشان می‌دهد در فاصله سالهای ۱۹۸۶ تا ۲۰۰۳، ۲۶۰ درصد به اعتبار اختصاص یافته برای تهیه نشریات در کتابخانه‌ها افزوده شد؛ در حالی که از تعداد نشریات خریداری شده تا سال ۲۰۰۱، ۵ درصد کاسته شده بود .

در برخی کشورها، کتابخانه‌ها نتوانسته‌اند تعداد نشریات مورد اشتراک خود را به طور ثابت حفظ کنند و تعداد نشریات خریداری شده، کاهش یافت. این وضعیت در کشورهایی که افتصاد ضعیف‌تری دارند وخیم‌تر است.

درحالیکه از توان مالی خریداران مقالات علمی در جهان هر سال کاسته می‌شود، آمارها از ثروت روزافزون ناشران بزرگ خبر می‌دهد: بیش از ۷ میلیارد دلار درآمد کمپانی Elsevier طی یک سال (۲۰۱۳)!

پرداخت سالانه ۴۵۰ میلیارد ریال برای دسترسی به منابع علمی از سوی وزارت بهداشت ایران

به گفته دکتر آخوندزاده، قائم‌مقام معاون تحقیقات وزارت بهداشت،  این وزارتخانه،‌ سالانه ۴۵۰ میلیارد ریال برای دسترسی به بیش از ۴۰ هزار نشریه پزشکی، پایگاه‌های علمی، کتب و اسلایدهای آموزشی می‌پردازد و این رقم که به صورت کنسرسیومی پرداخت می‌شود، هر سال بین ۲ تا ۵ درصد افزایش می‌یابد.

نرخ افزایش قیمت سالانه نشریات علمی ۱۰ برابر تورم در اروپا و امریکا!

دکتر آخوندزاده نشر مجلات علمی بین‌المللی را بسیار پرسود دانست و افزود: ناشران مجلات علمی بین‌المللی با وجود اهمیت وظایفی که در حیطه نشر انجام می‌دهند اما بسیار دندان‌گرد هستند و میزان افزایش قیمت سالانه نشریات آنها ۱۰ برابر تورم در اروپا و آمریکا است و درآمد سالانه این ناشران بسیار بالاست؛ این نشان می‌دهد که ناشران علمی بزرگ جهان، چه قدر سودجو هستند!

قائم‌مقام معاون تحقیقات و فناوری وزیر بهداشت، گفت: عواقب دندان‌گردی ناشران علمی دامن بسیاری از کشورها و دانشگاه‌های جهان را گرفته و این مختص کشورهای در حال توسعه مثل ایران نیست.

به گفته وی در حالی که نویسندگان مقالات هزینه انتشار مقاله را می‌پردازند، اما فقط ناشران از انتشارات علمی ذی‌نفع هستند و سود هنگفتی می‌برند و به میزان مشخصی از افزایش سالانه قیمت‌ها هم راضی نیستند.

پیدایش سایت‌هایی مانند Sci-Hub ریشه در رفتار ناشران علمی جهان دارد

وی، یکی از علل پیدایش سایت‌هایی همچون  «Sci-Hub» را همین رفتار ناشران علمی در جهان دانست و گفت: امروزه اعتقادی در دنیا شکل گرفته است که تاکید دارد علم تولید شده باید در دسترس همه قرار گیرد و محدودیت در دسترسی به تولیدات علمی ظلم به نفس علم است. برای یک محقق واقعی، خیلی تلخ است که فقط پولدارها از دستاوردهای علمی‌اش آگاه شوند و استفاده کنند. دسترسی گران به تولیدات علمی درست مثل آ‌ن است که آن را بالای طاقچه بلندی گذاشته باشی تا هر که قدش بلندتر است دستش به آن برسد. این خلاف نفس علم و اجحاف در حق محقق است؛ کشورهایی هستند که هیچ گاه پول تامین منابع علمی را نداشته‌اند ؛ حال آن که نشر علم یعنی تولیدات علم جهانی در دسترس همه قرار گیرد.

تادیب ناشران علمی!

دکتر آخوندزاده با اشاره به این که با این حال حضور ناشران علمی با وجود همه دندان‌گردی‌ها و سودجویی‌هایشان ضرورت دارد گفت: سایتهایی که زمینه دانلود رایگان مقالات را فراهم کردند، زاییده رفتار ناشران علمی ثروتمند بودند و ظهور این سایتها شاید ناشران را به این زودی‌ها، به طور کامل حذف نکند، اما قطعا تادیب می‌کند.

دانلود رایگان مقالات، کاری خاکستری اما ….

وی دانلود رایگان مقالات از سایت‌هایی مانند Sci-Hub  را در حال حاضر یک کار خاکستری، خلاف عرف و  اخلاق علمی در جهان، کاری شبهه‌برانگیز برای یک محقق و متفاوت از مقوله «دسترسی قانونی رایگان به تولیدات علمی برای همگان» دانست که می‌تواند به هرحال روزی در جهان در حدی وسیع‌تر شکل بگیرد .

دکتر آخوندزاده با بیان این که دسترسی به منابع علمی برای یک محقق از نان شب واجب‌تر است، گفت: قطع دسترسی به منابع علمی برای یک محقق واقعا از فاجعه هم فراتر است. اکنون فاصله دسترسی به منابع علمی و مصرف علم در دنیا نسبت به تولید علم، حقیقتا ناچیز است. در این شرایط باید ببینیم  با این سرعت روزافزون تولید و مصرف علم، ما در کجای دنیا قرار داریم یا می‌خواهیم کجا قرار بگیریم.

قائم‌مقام معاون تحقیقات و فناوری وزیر بهداشت گفت: یک زمانی، در ایران تولید مقالات مروری که تحقیقاتی ارزان و کم‌هزینه به شمار می‌روند بسیار زیاد بود و این رتبه ایران را در تولید علم بالا برد و جان علم ما را در استنادات خرید؛ اما برای انجام کارهای تحقیقاتی ارزنده، کلیدی و با کیفیت، قطعا نیاز به کارهای آزمایشگاهی هست و شاید هر تحقیق حداقل ۵۰ میلیون تومان بودجه اولیه نیاز داشته باشد.

 سطح دسترسی به منابع علمی پزشکی در ایران در حال حاضر عالی است

استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران با اشاره به این که تا همین چند سال پیش برای دسترسی پژوهشگران و استادان به منابع علمی الکترونیکی به دلیل محدودیت پرداخت منابع، ناشی از  کمبود بودجه و بویژه شرایط تحریم، مشکلات سختی وجود داشت؛ خاطرنشان کرد: اما در دولت یازدهم و هم اکنون، می‌توان گفت دسترسی ایجاد شده توسط وزارت بهداشت ایران به عنوان یک کشور در حال توسعه و نه توسعه یافته، برای منابع علمی پزشکی جهان، در حد عالی است و مثلا شاید از نظر دسترسی به منابع علمی ۱۰ درصد از کشوری مثل انگلستان فاصله داشته باشد.

تحریم‌ها و پولی که باید از طریق صراف فرستاد!

وی در عین حال شرایط ناشی از تحریم‌ها و در کنار آن، بداخلاقی‌های سیاسی ناشران علمی را یک مشکل غیرقابل انکار برای تامین منابع علمی دانست و گفت: با وجود آن که در حال حاضر محدودیت ناشی از تحریم‌ها در پرداخت هزینه و تامین منابع علمی بسیار کاهش یافته، اما ۱۰ میلیارد تومان پول این منابع همین حالا در بانک مرکزی، به دلیل مشکلات تحریم بلوکه شده است. یعنی ما باید پول را از طریق صراف بفرستیم! این بدان معناست که لزوما هر وقت پول منابع علمی هم فراهم شده باشد، خریدها، قطعی نیست.

دولت موظف به حل مشکلات محققان در تامین منابع علمی است

دکتر آخوندزاده در کنار این مساله به مشکل نگرش غلط برخی مدیران در مواجهه با این تنگناها اشاره کرد و افزود: برخی که شناخت درستی از مشکلات تولید علم و مقاله و تحقیق ندارند و متاسفانه برای محققان تصمیم‌گیری می‌کنند، به بهانه این مشکلات، به جای یافتن راهکاری برای رفع آنها ، انتشار مدارک علمی در مجلات علمی بین‌المللی را غرب‌زدگی و غیرضروری می‌دانند و البته هر جا که لازم باشد به رتبه جهانی تولید علم ایران، مباهات هم می‌کنند و آن را جزو موفقیتهای کارنامه کاری خود نام می‌برند؛ بنابراین وجود مشکلات مربوط به بداخلاقی ناشران علمی و تحریم‌ها و کمبود منابع نمی‌تواند دستاویزی برای تداوم این نوع نگرش‌های غلط باشد و دولت موظف به حل مشکلات محققان برای تولید علم و تامین منابع علمی است.

تاکید این مقام مسوول در حوزه تحقیقات پزشکی، بر انجام وظیفه دولت برای حل مشکل تامین هزینه منابع علمی محققان، درحالی است که این مشکل در ایران بسیار آزار دهنده بوده و دانشگاه‌ها در این زمینه بدهکار و ناتوان در پرداخت هزینه منابع علمی محققان خود بوده‌اند.

چند حقیقت درباره «رتبه اولی ایران در دانلود رایگان مقالات»

مشکلات داخلی برای تامین بودجه دسترسی به منابع علمی بین‌المللی در کنار شرایط سخت حاصل از تحریم‌ها برای محققان ایرانی، سبب شده است که نام ایران در کنار کشورهایی قرار بگیرد که بیشترین دانلود رایگان مقالات را از سایتهایی مانند Sci-Hub داشته‌اند: درخواست دانلود دو میلیون و ۶۰۰ هزار مقاله ظرف شش ماه !

قائم‌مقام معاون تحقیقات وزیر بهداشت که نام وی در فهرست دانشمندان ایرانی حاضر در جمع یک درصد دانشمندان برتر جهان است و با مشکلات گریبانگیر پژوهش در ایران به خوبی آشناست، معتقد است: این که نام ایران به عنوان کشور اول (به نسبت جمعیت) دانلود کننده مقالات رایگان برده می‌شود، کاملا طبیعی است. قطع دسترسی به منابع علمی جهان مانند آی اس آی با وجود دریافت هزینه دسترسی از ایران در مقطعی، یک کار غیراخلاقی و از بازی‌هایی بوده که متاسفانه ما آن را هم از سوی غربی‌ها، علاوه بر شرایط سخت تحریم‌ها،‌ شاهد بودیم و نباید به این که تعداد دانلود رایگان مقالات در ایران بالاست نگاه منفی داشته باشیم؛ چرا که غربی‌ها دست ایرانی‌ها را می‌بندند و آنها را می‌اندازند در آب و می‌گویند شنا کن! البته باید گفت خود غربی‌ها ادای اجرای قانون را هم زیاد درمی‌آورند و بلد هستند کارهای غیرقانونی را چه طور با مهارت انجام دهند! ولی ما در کشورمان همین مهارت را هم نداریم و نمی‌توانیم ادای اجرای قانون را هم خوب درآوریم!

فروش مقالات، در خط پایان؟!

وی تاکید کرد: نمی‌توانیم در این محاصره‌ای که قرار داریم به محققان ایرانی بگوییم تحقیق نکنید و مقاله نخوانید! این که یک کشور را تحریم علمی کنند،‌ با کدام منطق علمی سازگار است؟

دکتر آخوندزاده گفت: من مطمئنم با روندی که ناشران علمی بزرگ جهان در پیش گرفته‌اند و قیمتهای سرسام‌آور خود را تحمیل کرده‌اند و با شرایطی که غربی‌ها با تحریم‌هایشان درست می‌کنند سرانجام فروش مقالات هم به پایان خط می رسد!

نقش پررنگ اینترنت و ظهور مجلات دسترسی آزاد

علاوه بر بحران افزایش قیمت دسترسی به مقالات نشریات علمی و  سایه دائمی یک تهدید فاجعه‌بار برای هر محقق تحت عنوان «قطع اشتراک» که سبب پیدایش سایت‌هایی همچون Sci-Hub شده موضوعات دیگری نیز همچون کند شدن فرایند انتشار و توزیع تولیدات علمی، ترغیبهایی جدی برای ظهور و تکثیر «مجلات دسترسی آزاد» فراهم آورد.

مجلات دسترسی آزاد ( Open Access Journal) به مجلات الکترونیکی دارای دسترسی رایگان گفته می‌شود که از محدودیت قانونی ناشی از مالکیت معنوی و حق مؤلف، آزاد بوده و هیچ هزینه‌ای از خواننده دریافت نمی‌کنند و با حمایت مالی شخص یا سازمان منتشر می‌شوند، پذیرش مقاله در این مجلات به تأیید چند داور وابسته است و مؤلف در این مجلات صاحب امتیاز اصلی اثر خود باقی می‌ماند. هم اکنون مؤسسات غیرانتفاعی مانند  Public Library of Science , PLoS یا مؤسسات انتفاعی مثل BioMed Central  این مجلات را منتشر می‌کنند. دسترسی بهتر کشورهای در حال توسعه به تولیدات علمی یکی از اهداف این مجلات است.

به گفته دکتر آخوندزاده، استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران، ظهور اینترنت و پررنگ شدن نقش آن در دنیای علم، از سویی و رفتار سودجویانه ناشران علمی مطرح جهان در کنار شکل‌گیری باور «لزوم دسترسی رایگان خوانندگان به تولیدات علمی محققان» از سویی دیگر، سبب انتشار «مجلات دسترسی آزاد» شد. این مجلات از نویسندگان مقالات برای انتشار مقالات هزینه دریافت می‌کنند اما آن را به طور رایگان در دسترس قرار می‌دهند.

وی در گفت‌‌وگو با دیده‌بان علم ایران افزود: باید این را هم تاکید کرد که مجلات دسترسی آزاد  می‌­توانند دقیقاً دارای همان استانداردها­ی کیفی مجلات بدون دسترسی آزاد باشند؛ زیرا فرایند داوری به محل انتشار و نوع تأمین بودجه مجله ارتباطی ندارد. مجله دسترسی آزاد به نویسندگان اجازه می­‌دهد «حقّ مؤلف اثر» را برای خود حفظ و یا از آنها می‌خواهد حق مؤلف را به ناشر منتقل کنند.

قائم‌مقام معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت گفت: هم اکنون ده‌ها مجله نمایه شده در ISI Web of Science که دارای بیشترین تأثیر هم هستند،‌ از مجلات دسترسی آزاد به شمار می‌روند.

دکتر آخوندزاده در پاسخ به نگرانی‌های موجود درباره رشد مجلات دسترسی آزاد گفت: در این میان، دسترسی آزاد می‌تواند نگرانی مؤلفان و پژوهشگران از افت کیفیت فرایند داوری و کیفیت مقالات را به همراه داشته باشد. مجلات دسترسی آزاد نیز همانند سایر مجلات علمی از مراحل ویراستاری و گزینش مقالات و فرایند داوری برخوردارند و اتفاقا به دلیل دسترسی آزاد شانس بالایی در اخذ استنادات دارند.

البته به گفته دکتر آخوندزاده، در ادامه افزایش شمار مجلات دسترسی آزاد، مشکلات دیگری هم در این زمینه بروز کرد؛ از آن جمله انتشار مجلات تقلبی بود؛ به طوری که هر مجله‌ای که تقلبی بوده باشد،‌ حتما از نوع مجلات دسترسی آزاد است.

با توضیحات مورد اشاره، می‌توان گفت پیدایش سایتهایی که زمینه دانلود رایگان مقالات را با وجود همه پیگردهای حقوقی فراهم می‌کنند، از دو دیدگاه، دنبال شده است : دیدگاهی که معتقد است اساسا دلیلی جهت پرداخت هزینه برای هر مقاله علمی وجود ندارد و همه علاقه‌مندان و متقاضیان علم باید به تولیدات علمی محققان دسترسی رایگان داشته باشند و نشر علم علی‌رغم ضرورت حفظ استانداردهایی همچون داوری، کیفیت مقالات و … ، نیازمند مهندسی و برخی انحصارشکنی‌هاست و دیدگاه دیگری که دانلود رایگان مقالات را همچنان غیرقانونی و  دست کم خاکستری می‌داند اما معتقد است این پدیده‌ای است که نه تنها در آینده متوقف نخواهد شد بلکه به سبب سودجویی ناشران علمی و اشتهای بالای آنها برای کسب درآمد بیشتر، توسعه نیز خواهد یافت و پیگردهای حقوقی نیز چندان نتیجه‌بخش نخواهد بود. با این وصف باید دید  شوک سنگین وارد آمده ناشی از «دانلود رایگان میلیون‌ها مقاله» آیا روزی به انقلاب «دسترسی همگانی به تولیدات علمی» علیه ناشران علمی ثروتمند جهان تبدیل خواهد شد؟

این واقعه‌ای است که عملکرد آینده ناشران در وقوع یا عدم وقوعش بسیار تعیین‌کننده خواهد بود.