آشنایی با فرهنگ و تمدن ایلام (عیلام)

کشف کتیبه‌های گوناگون منجر به پیشرفت بیشتر در شناخت تمدن ایلام شد

تمدن ایلام

در حدود سه هزار سال قبل از میلاد، حکومت عیلام در منطقه جنوب غربی ایران بوجود آمد. عیلامی ها سرزمینشان را با نام هتمتی می شناختند. در دوره پادشاهان معروف این سلسله، قلمرو حاکمیت عیلام گسترش پیدا کرد و بر بخش هایی از میان رودان( بین النهرین) به غیر از جنوب غرب ایران، تسلط یافت. عیلامی ها با کسب قدرت بیشتر در سیاست های میان رودان، نقش مهمی بازی می کردند. در حدود سال های ۲۰۰۰ پیش از میلاد، عیلام با غلبه بر سومر، برای همیشه آنرا از میان برداشت و به تصرف میانرودان پرداخت. 

در دوران قدیم به مملکتی که شامل ولایات خوزستان - لرستان- پشتکوه و کوه های بختیاری بود؛ عیلام می گفتند. چند شهر مهم در عیلام بود که مهمترین و قدیمی ترینش به نام شوش بود. حکومت عیلامی ها از نظامی پادشاهی برخوردار بود و سلاطین عیلامی در شوش وانشان، دارای دو پایتخت یا مرکز حکومت بودند.

عیلام در واژه به معنای کوهستان میباشد و به اماکن کوهستانی اطلاق میشد. جلگه های شمال خلیج فارس، پیش از آمدن عیلامیان از قدیمیترین نواحی متمدن تاریخ جهان به شمار می رفت و از حدود ۴۰۰۰ سال ق.م. ناحیه شوش به عنوان محل سکونت محسوب میشد و تحت سیطره ی پادشاهان آکد( تمدنی در شمال بابل) بود. پس از ورود نخستین عیلامی ها به این ناحیه به قصد سکونت، از پادشاه سومری اور فرمان بردند.

تاریخچه تمدن ایلام

از اواخر هزاره چهارم پیش از میلاد، بخشی از ساکنان بومی فلات ایران در جلگه های بین زاگرس و شرق بین النهرین در دشت های رسوبی خوزستان( با لقب سرزمین خدایان) برای اولین بار ، قدیمی ترین سیستم حکومتی را ابداع کردند و باعث ایجاد امپراطوری عظیم ایلام شدند.

ایلامی ها قوم سلحشوری بودند و رقیب اصلی آن ها آشوریان به شمار می آمدند

نژاد و مذهب در تمدن ایلام

با توجه به حبشی بودن بومیهای این مملکت، مردمان زیادی از جمله سومری ها در طی قرون زیاد به این مملکت آمدند و در آن جا سکنی گزیدند. قبل از ورود سومری ها به این مملکت، محل سکونت آن ها در اطراف شط العرب وراس خلیج فارس بود. سامی ها از دیگر افرادی بودند که بعد از سومری ها به این مملکت آمدند. اطلاعات دقیقی درباره‌ی مذهب مردم عیلام در دسترس نیست. اعتقادات عیلامى ها مانند مذهب سومرى ها بود به این شرح که جهان در نظر آن ها پر از ارواح و اشکال بود و محل زندگی ارواح در مکان تاریک جنگل بود و شوشیناک( شوشینک)، نام رب النوع آن ها محسوب میشد ولی پادشاهان وپیشوایان مذهبی صرفا شوشیانیک را می پرستیدند.

اعتقاد آن ها پس از شوشیناک به شش رب النوع و گروهی از ارواح بود. مذهب آن ها که سازنده ی مجسمه خدایان بودند؛ شرک و بت‌پرستی بود. پیشوایان مذهبی از قدرت زیادی برخوردار بودند و احتمالا آداب مذهبی مردم عیلام، شبیه به آداب مذهبی مردم بابل بود.

زبان و خط عیلامی ها

بسیاری از ویژگیهای تمدن سومر را عیلامیان فراگرفتند که از آن ها می توان به یاد گرفتن خط میخی و جایگزین کردن آن به جای خط تصویری خود اشاره کرد. درواقع یکی از قوم های سلحشوری، عیلامی ها بودند که آشوریان از رقیب اصلی آنها به شمار می رفت و محل حکومتشان در بین النهرین( عراق کنونی) بود. عیلامی ها براساس اثار باقی مانده ، اولین قوم دارای مدارک مکتوبی بوده اند و با استفاده از دستور العمل های مکتوب، کارهای اداری را انجام میداده اند.

زبان انزانی بعنوان قدیمی ترین زبان مردم عیلام به شمار می رفت که در یک دوره متروک شد. با گذشت زمان زبان سومری و زبان سامی، پس از زبان انزانی رواج پیدا کرد ولی مجددا زبان انزانی، محبوب و مورد استفاده قرار گرفت. لذا استفاده از این زبان در بین مردم، مرسوم شده بود. طبق باور و عقیده پرشیل، زبان انزانی رابطه ی نزدیکی با زبان های اورال والتایی داشته است. در دوره هخامنشی، این زبان از جایگاه ممتازی در ایران برخوردار بود. در سالهای حکومت اسکندر مقدونی بر ایران، آخرین اثر مکتوب زبان ایلامی به یادگار مانده است. در سال ۱۸۹۰ زبان ایلامی، رمزگشایی شد. عیلامیها با یادگیری خط میخی از سومری ها، از این نوع خط بهره می گرفتند. با گذشت زمان، ادغام این خط با خطوط دیگر باعث ایجاد خط بابلی شد و پادشاهان مختلف با این روش می نوشتند.

زیگورات چغازنبیل یکی از آثار بجا مانده از تمدن عیلام

زیگورات چغازنبیل که در استان خوزستان ایران و در جنوب شرقی شهر باستانی شوش بود؛ در سال ۱۹۷۹ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. اونتاش گال به منظور ستایش نگهبان شوش به نام ایزد اینشوشیناک در حدود ۱۲۵۰ پیش از میلاد، آن را ساخت. این بنا بهمراه تمدن ایلامی در حمله آشور بانیپال از بین رفت و زیر خاک، ناپدید شد تا این که یک ایلام شناس فرانسوی  به نام رومن گریشمن در دوران کنونی، آن را خاکبرداری کرد.

ایلامی ها از نخستین اقوامی بودند که دارای مدارک مکتوبی بوده اند

معابد مذهبی تمدن عیلام

معابد و زیارتگاه ها، محل انجام اعمال منظم نیایشی ایلامیان بود و چغازنبیل از مهم ترین معبد آن ها به شمار می رفت. باقی مانده های سه معبد دیگر را می توان در میان حصارهای داخلی و خارجی این معبد دید. پس از دروازهٔ شمالی دیوار درونی، در قسمت چپ داخلی، معبد هُومبَن قرار گرفته است. معبد سیَنکوک در گوشهٔ شرقی صحن مقدس قرار داشت و این معبد متعلق به گروهی از خدایان نظیر چهار جفت خدا تحت عنوان نَپرَتِب بود؛ وجود سه شاخ بزرگ نصب شده در هر طرف دیوارهای معبد از جالب ترین ویژگی معابد ایلامی به شمار می رفت.

نابودی تمدن عیلام

پادشاه آشور برای این که با عیلام بجنگد در پی کشف بهانه ای بود. از این رو فرستاده ای از سوی او به عیلام رفت و از پادشاه عیلام، درخواست هایی داشت که قبول این درخواستها از جانب پادشاه عیلام، مصادف با مرگش بود. تقاضای آن فرستاده، گرفتن مجسمه نه نه از پادشاه عیلام بود که پادشاه، مقاومت کرد. این مجسمه در عیلام بمدت هزارو ششصدوسی وپنج سال بوده است. پادشاه مقتدر آشور به نام بانیپال در اواسط قرن هفتم پیش از میلاد به مبارزه با قلمرو حکومت عیلامی ها پرداخت. آن ها به غارت اشیای ارزشمند این شهر پرداختند و این اشیاء را وارد شهر های خود کردند و با انجام کارهای وحشناک، شهر شوش را ویران کردند. با این که تمدن دیرینه ایلام دربرابر اقوام نیرومندی از جمله سومری ها، اَکدی ها، بابلی ها و آشوری ها بمدت هزاران سال مقاومت کرد ولی نهایتا در مقابل آشور تسلیم شد.

بنابر گفته ی کتیبه آشور بانیپال درباره فتح و نابودی ایلام، تمام خاک شهر شوشان و شهر ماداکتو و شهرهای دیگر را با توبره به آشور کشیدم و کشور ایلام را با همه پهنای آن در مدت یک ماه و یک روز، جاروب کردم. من این کشور را از گوسپند و چارپایان و همچنین از نغمه های موسیقی آباد کردم و رخصتی به درندگان، ماران، جانوران و آهوان دادم تا آنرا فرو گیرند.

زبان ایلامی در سال ۱۸۹۰ رمزگشایی شد

گردآوری: بخش فرهنگ و اندیشه سرپوش