اطلاعاتی درمورد پرچم ایران در دوره های مختلف (+ تاریخچه)

پرچم ایران نشانی والا از هویت ملی و فرهنگ ایرانی است

پرچم ایران

پرچم ایران، به رنگ های سبز، سفید و قرمز، در میان این سه رنگ، بسته به نوع حکومت هایی که بر ایران فرومانروایی کرده اند گاه شیر و خورشید- که قدمت بیشتری دارد- و گاه سفید (بدون نشان) قرار گرفته است، در حال حاضر و پس از انقلاب ۱۳۵۷ هجری شمسی ایران نشانی که بیان گر «الله» و شعار «لا اله الا الله» است به رنگ قرمز در میان پرچم و روی رنگ سفید قرار گرفته است، همینطور ۲۲ «الله اکبر» به رنگ سفید و به نشانه پیروزی انقلاب در روز ۲۲ بهمن، در حاشیه پایین رنگ سبز و حاشیه بالای آن رنگ قرمز قرار گرفته است.

در سال ۱۳۳۴، اولین پرچم سامان یافته ایران بعد از مشروطه با ذکر شکل، رنگ و اندازه دوخته شد. در پرچم ایران سه رنگ، سبز در بالا، رنگ سفید در میانه و قرمز در پایین قرار داشت و در قسمت سفید رنگ، نقش شیر و خورشید با رنگ قهوه ای نگاشته شده بود. شیر در کف دست چپ، شمشیری داشت، سرش به طرف راست و دم آن بالا بود. خورشید هم چشم و ابرو داشته و در اطراف آن پرتوهایی دیده می شده است؛ پرچمی که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به پرچم کنونی تغییر و تحول یافت. 

معنای رنگ های پرچم ایران

معنای هرکدام از رنگ های پرچم ایران عبارت است از:

رنگ سبز پرچم ایران:

نشانه خرمی و دوستی

رنگ سفید پرچم ایران:

صلح و مودت (برگرفته از نشانه زرتشتیان)

رنگ قرمز پرچم ایران:

نشان خون از دست رفتگان در راه ایران (شهیدان)

این سه رنگ پرچم ایران از دیرباز در نمادهای ایرانی بکار می رفته اند. برای نمونه در نگاره هایی که از کاخ های شوش حاصل شده است، این سه رنگ را میتوان دید.

تاریخچه پرچم ایران

اولین اشاره در تاریخ اساطیر ایران بوجود پرچم ایران، به قیام کاوه آهنگر علیه ظلم و ستم آژی دهاک (ضحاک) برمی گردد. در آن زمان، کاوه برای آن که مردم را علیه ضحاک بشوراند، پیش بند چرمی خود را بر سر چوبی کرد و آنرا بالا گرفت تا مردم گرد او جمع شوند. بعد کاخ فرمانروای خون خوار را در هم کوبید و فریدون را بر تخت شاهی نشانید. فریدون هم بعد از آنکه فرمان داد تا پاره چرم پیش بند کاوه را با دیباهای زرد و سرخ و بنفش آراستند و در و گوهر به آن افزودند، آنرا درفش شاهی خواند و بدین طریق درفش کاویانی پدید آمد.

پرچم ایران در طول تاریخ دست خوش تغییرات بسیاری بوده است

اولین رنگ های پرچم ایران زرد و سرخ و بنفش بود، بدون آنکه نشانه ای ویژه بر روی آن وجود داشته باشد. درفش کاویان صرفاً افسانه نبوده و به استناد تاریخ تا قبل از حمله تازیان به ایران، به خصوص در زمان ساسانیان و هخامنشیان، پرچم ملی و نظامی ایران را درفش کاویان می گفتند؛ محمدبن جریر طبری در کتاب تاریخ خود به نام الامم و الملوک می نویسد: درفش کاویان از پوست پلنگ درست شده، به درازای دوازده ارش که اگر هر ارش را که فاصله بین نوک انگشتان دست تا بندگاه آرنج است، ۶۰ سانتیمتر به حساب آوریم، تقریباً پنج متر عرض و هفت متر طول می شود.

به روایت اکثر کتاب های تاریخی، درفش کاویان زمان ساسانیان از پوست شیر یا پلنگ ساخته شده بود، بدون آنکه نقش جانوری بر روی آن باشد. هر پادشاهی که به قدرت میرسید، تعدادی جواهر بر آن می افزود. به هنگام حمله اعراب به ایران، در جنگی که در نزدیکی شهر نهاوند درگرفت، درفش کاویان بدست آنان افتاد و چون آنرا همراه با فرش مشهور «بهارستان» نزد عمر بن خطاب، خلیفه مسلمانان، بردند، او از بسیاری گوهرها، درها و جواهراتی که به درفش آویخته شده بود، دچار شگفتی شد و به نوشته فضل الله حسینی قزوینی در کتاب المعجم:« ... فرمود تا آن گوهرها را برداشتند و آن پوست را سوزانیدند. 

نخستین تصویر بر روی پرچم ایران

در سال ۳۵۵ خورشیدی (۹۷۶ میلادی) که غزنویان، با شکست دادن سامانیان، زمام امور را در دست گرفتند، سلطان محمود غزنوی برای اولین بار دستور داد نقش یک ماه را بر روی پرچم خود که رنگ زمینه آن یکسره سیاه بود زردوزی کنند. بعد از آن در سال ۴۱۰ خورشیدی (۱۰۳۱ میلادی) سلطان مسعود غزنوی به انگیزه دلبستگی به شکار شیر فرمان داد نقش و نگار یک شیر جایگزین ماه شود و از آن پس هرگز تصویر شیر از روی پرچم ایران تا انقلاب ایران در سال (۱۹۷۹ میلادی) برداشته نشد.

طراح اصلی پرچم ایران دکتر حمید ندیمی است

پرچم ایران پس از تازش تازیان

پس از تازش تازیان به ایران، ایرانیان تا ۲۰۰ سال هیچ درفش یا پرچمی نداشتند و تنها دو نفر از قهرمانان ملی ایران زمین، یعنی ابومسلم خراسانی و بابک خرمدین، دارای پرچم ایران بودند. ابومسلم پرچمی یک سره سیاه رنگ داشت و بابک سرخ رنگ، به همین روی بود که طرفداران این دو را سیاه جامگان و سرخ جامگان می خواندند. از آنجایی که علمای دین اسلام تصویر پردازی و نگارگری را حرام می دانستند تا سال های مدید هیچ نقش و نگاری از جانداران بر روی درفش ها تصویر نمی شد.

پرچم ایران در دوران صفویان

در بین پادشاهان سلسله صفویان که حدود ۲۳۰ سال بر ایران حاکم بودند تنها شاه اسماعیل اول و شاه طهماسب اول بر روی پرچم خویش نقش شیر و خورشید نداشتند. پرچم شاه اسماعیل یکسره سبز رنگ بود و بر بالای آن تصویر ماه قرار داشت. شاه طهماسب هم چون خود زادهً فروردین ماه (برج حمل) بود دستور داد به جای شیر و خورشید تصویر گوسفند (نماد برج حمل) را هم بر روی پرچمها و هم بر سکه ها ترسیم کنند. پرچم ایران در بقیهً دوران حاکمیت صفویان سبز رنگ بود و شیر و خورشید را بر روی آن زردوزی می کردند. البته موقعیت و طرز قرار گرفتن شیر در همهً این پرچمها یکسان نبوده، شیر گه نشسته بوده، گاه نیم رخ و گاه رو بسوی بیننده بوده است. در برخی موارد هم خورشید از شیر جدا بوده و گاه به آن چسبیده بوده است. بنظر می آید که پرچم ایران تا زمان قاجارها، مثل پرچم اعراب، سه گوشه بوده است نه چهارگوش.

پرچم ایران در دوران مشروطیت

پرچم ایران در عهد نادرشاه افشار

نادر که مردی خودساخته بود، توانست با کوششی بزرگ، ایران را از حکومت ملوک الطوایفی رها ساخته، بار دیگر یکپارچه و متحد کند. سپاه وی از طرف جنوب تا دهلی، از شمال تا خوارزم و سمرقند و بخارا، از غرب تا موصل و کرکوک و بغداد و از شرق تا مرز کشور چین پیش روی کردند. در همین دوره بود که تغییراتی در پرچم ایران بوجود آمد. درفش شاهی یا بیرق سلطنتی در دوران نادرشاه از ابریشم سرخ و زرد ساخته می شد و بر روی آن تصویر شیر و خورشید هم وجود داشت؛ ولی درفش ملی ایرانیان در این هنگام سه رنگ سبز و سفید و سرخ با شیری در حالت نیمرخ و در حال راه رفتن داشته که خورشیدی نیمه بر آمده بر پشت آن بود و در داخل دایره خورشید نوشته بود:  «المک الله».

سپاهیان نادر در تصویری که از جنگ او با محمد گورکانی، پادشاه هند، کشیده شده است، بیرقی سه گوش با رنگ سفید در دست دارند که در گوشه بالایی آن نواری سبز رنگ و در قسمت پایینی آن نواری سرخ دوخته شده است. بر این اساس میتوان گفت پرچم سه رنگ عهد نادر مادر پرچم ایران است چون در این هنگام بود که برای اولین بار این سه رنگ بر روی پرچم های نظامی و ملی آمد، هر چند هنوز پرچمها سه گوشه بودند.

پرچم ایران در دورهٔ محمد شاه قاجار

لویی دوبو می گوید که محمد شاه قاجار (جانشین فتح علی شاه) دو پرچم داشته است:« یکی با نقش شمشیر علی، که دو زبانه است» و دیگری «با نقش یک شیر خفته و خورشیدی که از پشت آن طلوع می کند». پرچم دوم، پرچم ایران است. گویا از اواخر دوران فتح علی شاه کم کم دو پرچم شیر و خورشید و ذوالفقار علی با هم تلفیق میشوند و شیر که مظهر علی بوده است شمشیر دریافت می کند. به نوشتهٔ یحیی ذکاء در تابلوی نبرد غوریان اثر «احمد نقاش» که در سال ۱۲۶۰ ه‍.ق در زمان محمد شاه کشیده شده است، پرچم هایی سه گوش با زمینهٔ سفید و شیر و خورشید در بین آن و لبه ای سبز رنگ دیده می شود.

در زمان محمد شاه قاجار، ۳ تن از فرزندان حسین علی میرزا فرمانفرما (عموی شورشی محمد شاه) به نام های رضا قلی میرزا، نجف قلی میرزا و تیمور میرزا از ایران خارج شدند و در ۱۲۵۲ ه‍.ق به بریتانیا سفر کردند. در این سفر دریایی زمانی که از مالت به جبل الطارق میرفتند بر کشتی انگلیسی حامل آن ها پرچم ایران به اهتزاز درآمد.  به نوشتهٔ رضاقلی میرزا «عَلَم ذوالفقار» بر دکل کشتی به اهتزاز درآمد و به احتمال می باید همان پرچم ذوالفقار خونین بر زمینهٔ سفید باشد که در دوران صفوی و افشار نیز بکار می رفته است. 

امیرکبیر و پرچم ایران

میرزا تقی خان امیرکبیر، بزرگمرد تاریخ ایران، دلبستگی ویژه ای به نادرشاه داشت و به همین علت بود که پیوسته به ناصرالدین شاه توصیه میکرد که شرح زندگی نادر را بخواند. امیرکبیر همان رنگ های پرچم نادر را پذیرفت، ولی دستور داد شکل پرچم مستطیل باشد (بر خلاف شکل سه گوشه در عهد نادرشاه) و سرتاسر زمینه پرچم سفید، با یک نوار سبز به عرض تقریبی ۱۰ سانتیمتر در گوشه بالایی و نواری سرخ رنگ به همان اندازه در قسمت پایین پرچم ایران دوخته شود و نشان شیر و خورشید و شمشیر در میانه پرچم قرار گیرد، بی آنکه تاجی بر بالای خورشید گذاشته شود. به این ترتیب پرچم ایران تقریباً به شکل و فرم پرچم مدرن ایران درآمد.

برای اولین بار پرچم ایران بطور رسمی در قانون اساسی بعنوان نماد استقلال و حاکمیت ملی مطرح شد

انقلاب مشروطیت و پرچم ایران

با پیروزی جنبش مشروطه خواهی در ایران و گردن نهادن مظفرالدین شاه به تشکیل مجلس، نمایندگان مردم در مجلس های اول و دوم بکار تدوین قانون اساسی و متمم آن پرداختند. در اصل پنجم متمم قانون اساسی آمده بود:« الوان رسمی بیرق ایران، سبز و سفید و سرخ و علامت شیر و خورشید است.» کاملاً معلوم است که نمایندگان در تصویب این اصل، شتاب زده بوده اند چون اشاره ای به ترتیب قرار گرفتن رنگهای پرچم ایران، افقی یا عمودی بودن آن ها و اینکه شیر و خورشید بر کدامیک از رنگها قرار گیرد، به میان نیامده بود. همچنین در مورد وجود یا نبود شمشیر یا جهت روی شیر ذکری نشده بود. بنظر میرسد بخشی از عجله نمایندگان به علت وجود تعدادی از روحانیون در مجلس بوده که استفاده از تصویر را حرام می دانستند.

نمایندگان نواندیش در توجیه رنگ های بکار رفته در پرچم ایران به استدلالات دینی متوسل شدند. به این ترتیب که می گفتند رنگ سبز، رنگ دلخواه پیامبر اکرم (علیه السلام) و رنگ دین است، بدین ترتیب پیشنهاد می شود رنگ سبز در بالای پرچم ملی ایران قرار گیرد. در خصوص رنگ سفید هم به این حقیقت تاریخی استناد شد که رنگ سفید، رنگ مورد علاقه زرتشتیان است؛ اقلیت دینی که هزاران سال در ایران به صلح و صفا زندگی کرده اند و اینکه سفید نماد صلح، آشتی و پاک دامنی است لازم است در زیر رنگ سبز قرار گیرد. در خصوص رنگ سرخ هم با اشاره به ارزش خون شهید در اسلام، به خصوص امام حسین (علیه السلام) و کشته شدگان انقلاب مشروطیت، به ضرورت پاسداشت خون شهیدان اشاره شد.

زمانی که نمایندگان روحانی با این استدلال ها مجاب شده بودند و زمینه مساعد شده بود، نواندیشان حاضر در مجلس سخن را به موضوع نشان شیر و خورشید کشاندند و این موضوع را اینگونه توجیه کردند که انقلاب مشروطیت در مرداد ماه (سال ۱۲۸۵ هجری شمسی/ ۱۹۰۶ میلادی) یعنی در برج اسد (شیر) به پیروزی رسید. از طرف دیگر چون اغلب ایرانیان مسلمان شیعه و پیرو علی (علیه السلام) هستند و اسدالله از القاب امیرالمومنین (علیه السلام) است، بدین ترتیب شیر، هم نشانه مرداد و هم نشانه امام اول شیعیان است. در خصوص خورشید نیز چون انقلاب مشروطه در میانه ماه مرداد به پیروزی رسید و خورشید در این ایام در اوج نیرومندی و گرمای خود است، پیشنهاد شد خورشید را نیز بر پشت شیر سوار کنند که این شیر و خورشید هم نشانه علی (علیه السلام)، هم نشانه ماه مرداد و هم نشانه چهاردهم مرداد، یعنی روز پیروزی مشروطه خواهان باشد و البته زمانی که شیر را نشانه پیشوای امام علی (علیه السلام) بدانیم، لازم است شمشیر ذوالفقار را نیز به دستش بدهیم. به این ترتیب برای نخستین بار پرچم ایران بطور رسمی در قانون اساسی بعنوان نماد استقلال و حاکمیت ملی مطرح شد.

در سال ۱۳۳۶ منوچهر اقبال، نخست وزیر وقت، به پیشنهاد هیاتی از نمایندگان وزاتخانه های خارجه، آموزش و پرورش و جنگ طی بخش نامه ای ابعاد و جزئیات دیگر پرچم ایران را مشخص کرد. بخشنامه دیگری در سال ۱۳۳۷ در مورد تناسب طول و عرض پرچم ملی ایران صادر و طی آن مقرر شد طول پرچم کمی بیش از یک برابر و نیم عرضش باشد.

آرم نهایی پرچم ایران بعد از انقلاب اسلامی

در اصل هجدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مصوب سال ۱۳۵۸ ( ۱۹۷۹ میلادی) در خصوص پرچم ایران گفته شده است، طراح اصلی پرچم جمهوری اسلامی ایران دکتر حمید ندیمی است. او استاد درس نظریه و روش های طراحی در رشته معماری دانشگاه شهید بهشتی است و یک کمیسیون نوزده نفره خصوصیت های پرچم ایران  را تعیین کرده اند. این آرم به صورت چهار هلال و یک ستون میانی و نشانگر کلمه مقدس «اللَّه» است و در عین حال کلمه مبارک «لا اله الا اللَّه» را نیز تشکیل می دهد. در توضیح محتوای این شکل نمادین باید اشاره داشت که ستون میانی یا شمشیر، نشانه اقتدار و قدرت؛ هلال، بیانگر رشد؛ پنج جز اصلی، نمایشگر اصول پنجگانه دین (مذهب تشیع) و ترکیب متقارن، تبیین گر تعادل و میزان و عدالت است.

پرچم ایران تا زمان قاجارها، مانند پرچم اعراب، سه گوشه بوده است نه چهارگوش

نیمه افراشتن پرچم ایران

در سال ۱۳۶۹، معاون اول رئیس جمهور دستور داد که در هفتهٔ عزای عمومی که به مناسب نخستین سالگرد رحلت روح الله موسوی خمینی، موسس جمهوری اسلامی ایران، برپا شده بود، پرچم ایران به صورت نیمه افراشته در آید.

بعدها، طبق فرمان معاون اول رئیس جمهور، نظر به اینکه پرچم ایران، متضمن عبارت «اللّه» و «لا اله الّا اللّه» و «اللّه اکبر» است؛ با توجه به قداست کلمهٔ الله هیچ کس حق نیمه افراشتن پرچم رسمی کشور را در ایام سوگواری و عزاداری ندارد. بر اساس این بخش نامه، در سوگواری ها میتوان پرچم سیاه در کنار پرچم رسمی کشور به اهتزاز درآورد.

در عمل چندان به چنین بخش نامه ای توجه نشد و گهگاه در سوگواری ها پرچم ایران به صورت نیمه افراشته در می آمد. برای نمونه در مراسم پارالمپیک ۲۰۱۶ ریودوژانیرو، در پی مرگ دلخراش بهمن گلبارنژاد دوچرخه سوار ایرانی، پرچم ایران نیمه افراشته شد و رسماً هم در ۶ بهمن ۱۳۹۵، طی بخشنامهٔ معاون اول رئیس جمهور، ممنوعیت نیمه افراشتن پرچم ایران لغو شد.

گردآوری: بخش فرهنگ و اندیشه سرپوش