درباره‌ی زنان اندرونی؛ نگاهی به همسران ناصرالدین شاه قاجار

همسران ناصرالدین شاه

درباره ناصرالدین شاه

ناصرالدین شاه قاجار، چهارمین شاهنشاه سلسه‌ی قاجار، در سال ۱۲۱۳ هجری قمری دیده به جهان گشود. او فرزند محمدشاه قاجار و ملک جهان خانم بود. دوران ولیعهدی ناصرالدین شاه با آشوب‌های درونی دربار و رقابت شاهزادگان برای تصاحب تاج و تخت گره خورده بود. اما سرنوشت، او را در نهایت در سال ۱۲۴۲ هجری قمری بر تخت سلطنت نشاند. سلطنت ناصرالدین شاه که نزدیک به نیم قرن به طول انجامید، فراز و نشیب‌های فراوانی را در دل خود جای داده است.

شخصیت ناصرالدین شاه

شخصیت ناصرالدین شاه را می‌توان ترکیبی از سنت‌گرایی عمیق و گرایش‌های تجددخواهانه‌ی محتاطانه توصیف کرد. او از یک سو، خود را حافظ ارزش‌های دینی و سنت‌های رایج در جامعه می‌دانست و از سوی دیگر، مجذوب مظاهر تمدن غرب بود. این ویژگی‌های شخصیتی، در سیاست‌ها و اقدامات ناصرالدین شاه در طول دوران سلطنتش به وضوح قابل مشاهده است.

دستاوردهای دوران ناصرالدین شاه

یکی از مهم‌ترین دستاوردهای دوران سلطنت ناصرالدین شاه، ورود صنعت عکاسی به ایران است. ناصرالدین شاه، خود به عکاسی علاقه‌ی وافری داشت و به عنوان اولین پادشاه ایرانی، اقدام به ثبت تصاویری از وقایع دربار، سفرها، و چهره‌های سرشناس آن دوران کرد. مجموعه‌ی عظیم عکس‌های باقی‌مانده از ناصرالدین شاه، امروزه به عنوان منبعی ارزشمند برای شناخت تاریخ و فرهنگ قاجار مورد استفاده‌ی پژوهشگران قرار می‌گیرد.

عکس ناصر الدین شاه، همسران ناصرالدین شاه

نگاهی به همسران ناصرالدین شاه قاجار

ناصرالدین شاه قاجار، چهارمین پادشاه قاجار، در طول حیات خود با تعداد زیادی زن عقد بست که به عنوان "همسران ناصرالدین شاه" شناخته می‌ شوند. بررسی زندگی همسران ناصرالدین شاه می‌تواند پنجره‌ای به سوی مناسبات قدرت، زندگی درباری و جایگاه زنان در عصر قاجار بگشاید.

تعداد همسران ناصرالدین شاه چقدر بود؟

تعداد دقیق همسران ناصرالدین شاه مورد مناقشه است. برخی منابع، تعداد آن‌ها را ۸۵ نفر ذکر کرده‌اند، در حالی که برخی دیگر این رقم را نزدیک به ۱۰۰ نفر دانسته‌اند. اسناد و نامه‌های بجای مانده از آن دوران، نشان می‌دهند که ناصرالدین شاه تمایل زیادی به تعدد زوجات داشته است.

ناصر الدین شاه از زنان خود ۴۲ فرزند داشت که ۱۴ نفر از آنها در کودکی از دنیا رفتند. از جمله زن های عقدی ناصرالدین شاه می توان به گلین خانم دختر شاهزاده احمدعلی میرزا، خجسته خانم تاج‌الدوله دختر شاهزاده سیف‌الله میرزا، شکوه‌السلطنه دختر شاهزاده فتح‌الله میرزا شعاع‌السلطنه، ستاره خانم دختر محمدحسن خان تبریزی، جیران خانم فروغ‌السلطنه دختر محمدعلی خان تجریشی، سرورملک خانم سرورالسلطنه دختر شاهزاده امام‌قلی میرزا عمادالدوله اشاره کرد.

همسران ناصرالدین شاه و حرمسرای وی

ازدواج‌های سیاسی همسران ناصرالدین شاه

برخی از ازدواج‌های همسران ناصرالدین شاه جنبه‌ی سیاسی داشته و برای تحکیم روابط با درباریان و رجال صاحب قدرت صورت می‌گرفت. این زنان، اغلب از طبقات بالای جامعه و خاندان‌های اشرافی انتخاب می‌شدند. به عنوان نمونه، می‌توان به ازدواج ناصرالدین شاه با شاهزاده خانم‌های قاجاری مانند مهد علیا جَنِت (دختر فتحعلی شاه) و ملک‌زاده خانم (دختر محمدشاه) اشاره کرد. این پیوندها، جایگاه سلطنت ناصرالدین شاه را در میان ایلات و تیره‌های قاجار تثبیت می‌کرد.

عده‌ای دیگر از همسران ناصرالدین شاه از میان زنان زیبا و بااستعداد انتخاب می‌شدند که در اندرونی، حرم‌سرای شاه، سکونت داشتند. این زنان، گاه از طبقات پایین‌تر جامعه به دربار راه می‌یافتند و در صورت به دنیا آوردن فرزند پسر، جایگاه ویژه‌ای کسب می‌کردند. برای مثال، می‌توان از امینه اقدس (مادر مظفرالدین شاه) نام برد که از طریق بازیگری و خوانندگی وارد اندرونی شد و بعدها به سبب به دنیا آوردن ولیعهد، به لقب ملک‌زاده خانم دست یافت.

مشهورترین همسران ناصرالدین شاه

اولین همسر ناصرالدین شاه در زمان ولیعهدی وی بود که نامش گلین خانم بود و از وی سه فرزند به دنیا آمد. پسری به اسم سلطان محمود میرزا که ولیعهد بود اما در سن ۲ سالگی از دنیا رفت و دو دختر به اسم های  مسماة به افسرالدوله و فخرالملوک. 

اولین همسری که ناصرالدین شاه بعد از استقرار سلطنت اختیار کرد؛ خجسته خانم تاج‌الدوله، دختر سیف‌الله میرزا پسر فتحعلی شاه بود. وی یک دختر و پسر به دنیا آمد؛ دختش عصمت الدوله و پسرش سلطان معین الدین میرزا که به ولیعهدی منصوب شد اما در سن ۹ سالگی از دنیا رفت. 

شکوه‌السلطنه دختر شعاع السلطنه پسر فتحعلی شاه که یک پسر برای شاه به دنیا آورد. سرورالسلطنه دختر عمادالدوله پسر خاقان اولادی نیاورد.

جیران همسر محبوب شاه که به  فروغ‌‌السلطنه ملقب بود، وی نیز دو پسر به دنیا آورد که هر دو ولیعهد شدند و یکی پس از دیگری از دنیا رفت.

از زنان عقدی ناصرالدین شاه، فروغ‌السلطنه (جیران) و سرورالسلطنه و شکوه‌السلطنه به ترتیب در حیات شاه فوت نمودند.

از جمله زنان صیغه ناصرالدین شاه می توان به موارد زیر اشاره کرد:

- زینت‌السلطنه دختر سالار معروف که چند سال در خراسان با شاه جنگید.

- مشارالیها یک پسر آورد موسوم به سالار السلطنه که در تاریخ تحریر این کتاب در فرنگستان زندگی می‌کند.

- بدرالسلطنه از شاهزاده خانم بزرگ بود. یک پسر آورد موسوم به رکن‌السلطنه که او نیز سال‌هاست در اروپا عمر می‌گذراند.

- اخترالسلطنه خواهر اوکتای قاآن میرزا که اولاد نیاورد.

- شمس‌الدوله دختر عضدالدوله پسر فتحعلی شاه که برادرهایش عین‌الدوله صدراعظم مظفرالدین شاه و وجیه‌الله میرزای سپهسالار بودند.

از جمله زنان صیغه ای ناصرالدین شاه که از شاهزادگان نبودند می توان به موارد زیر اشاره کرد:

- انیس‌الدوله که در واقع ملکه بود، ولی فرزند نیاورد، البته شاه او را بسیار دوست داشت، و چندین بار خواست وی را عقد نماید، ولی او نپذیرفت. پس از کشته شدن شاه روزی برایش مبلغی پول آوردند و چون تمثال شوهر را بر روی اسکناس‌ها دید آنقدر به سر و سینه کوفت که سخت بیمار شد و پس از چند ماه بدرود زندگی گفت.

- امینه اقدس که فرزندی نیاورد.

- عفت‌السلطنه مادر سلطان مسعود میرزای ظل‌السلطان پسر ارشد ناصرالدین شاه و بانو عظمی زن صارم الدوله.

- منیرالسلطنه مادر ضیاءالسلطنه زن سید زین‌العابدین امام جمعه.

- خازن‌الدوله دو دختر آورد مسماة به فخرالدوله و فروغ‌الدوله، فخرالدوله زنی بود بسیار زیبا و ادیبه و شاعره که سخن شیرین می‌گفت و خط خوش می‌نوشت، و فروغ‌الدوله که زن ظهیرالدوله شد و بعدها او را ملکه می‌نامیدند.

- وجیه‌الدوله یک دختر آورد مسماة به اخترالدوله که شاه او را برای عزیزالسلطان عروسی نمود.

- مرجان خانم مادر یمین الدوله و فرح‌السلطنه.

- توران السلطنه مادر عضدالسلطنه و تاج‌السلطنه.

- حرمت السلطنه مادر افتخار السلطنه.

- محبوب‌السلطنه مادر عزالسلطنه و عزیزالسلطنه.

- وقارالسلطنه مادر شرف‌السلطنه.

- قمرتاج خانم مادر قدرت‌السلطنه.

همسران عقدی و صیغه ای ناصرالدین شاه

درباره سوگولی شاه جیران

انیس الدوله ملکه ایران بود اما همسر محبوب و سوگلی ناصرالدین شاه؛ جیران بود. این کلمه ترکی به معنای آهو و غزال است که شاه به دلیل چشمان همسرش این لقب را به وی داد. درباره آشنایی شاه با جیران روایات متعددی وجود دارد، اما آنچه مشخص است شاه به روحیه جسورانه، توانایی اسب سواری و شکار جیران علاقه مند بوده است، همین موضوع هم سبب شهرت وی شد.

البته ناصرالدین شاه در عشق به جیران پایبند نبود، از آنجایی که جیران ۳۰ سال زودتر از شاه از دنیا رفت، وی بعد از همسرش عاشق دختری دیگر شبیه به جیران شد. نقل است که هنگام ترور خود را به قبر جیران سپرد و اکنون هم در آن محل دفن است.

تصویر جیران همسر محبوب ناصرالدین شاه، همسران ناصرالدین شاه

زندگی همسران ناصرالدین شاه

به دلیل تعدد همسران ناصرالدین شاه، مملو از رقابت و حسادت بود. زنان برای جلب توجه شاه و کسب مقام و موقعیت، به طرق مختلف تلاش می‌کردند. برخی از آنها از طریق جواهرات و لباس‌های فاخر، سعی در جلب نظر شاه داشتند. عده‌ای دیگر به دنبال کسب مهارت‌های هنری و ادبی بودند تا خود را از سایر زنان اندرونی متمایز کنند. این رقابت‌ها، گاه به دشمنی و کینه تبدیل می‌شد و منجر به بروز تنش و درگیری در اندرونی می‌گردید.

همسران ناصرالدین شاه، علاوه بر وظایف زناشویی، نقش‌های دیگری نیز در اندرونی بر عهده داشتند. برخی از آنها مسئولیت تربیت فرزندان شاه را بر عهده داشتند. عده‌ای دیگر به عنوان ندیمه و همراه، در سفرها و تفریحات شاه حضور می‌یافتند. همچنین، برخی از زنان اندرونی در زمینه‌های مختلفی مانند خیاطی، گلدوزی، نقاشی و موسیقی مهارت داشتند و به تولید آثار هنری می‌پرداختند.

زندگی در اندرونی، تابع نظم و سلسله مراتب خاصی بود. زنان اندرونی، از آزادی عمل محدودی برخوردار بودند و حق خروج از حرم‌سرا را بدون اجازه شاه نداشتند. آنها اوقات خود را به انجام وظایف محوله، معاشرت با سایر زنان، و سرگرمی‌هایی مانند بازی و موسیقی می‌گذراندند. سفرهای ناصرالدین شاه و همراهی همسران ناصرالدین شاه در طول پادشاهی خود، سفرهای متعددی به داخل و خارج از کشور انجام داد.

در برخی از این سفرها، تعدادی از همسران ناصرالدین شاه نیز او را همراهی می‌کردند. حضور زنان در سفرها، به ویژه سفرهای خارجی، اقدامی بدیع و غیرمعمول در آن زمان محسوب می‌شد و بازتاب‌های مختلفی در جامعه داشت.

پس از ترور ناصرالدین شاه در سال ۱۲۷۵ شمسی، همسران ناصرالدین شاه به انزوا و عزلت کشیده شدند. برخی از آنها به دلیل نداشتن فرزند و حامی، به زندگی فقیرانه‌ای در اندرونی ادامه دادند. عده‌ای دیگر با دریافت مستمری از دربار، به زندگی در خارج از اندرونی روی آوردند.

همسران هنرمند ناصرالدین شاه

سخن پایانی درباره همسران ناصرالدین شاه

بررسی زندگی همسران ناصرالدین شاه دریچه‌ای به سوی مناسبات قدرت، زندگی درباری و جایگاه زنان در عصر قاجار می‌گشاید. این زنان، با وجود چالش‌ها و محدودیت‌های موجود، در تلاش بودند تا در دنیای مردسالار آن زمان، هویت و جایگاه خود را بازیابند.

گردآوری: بخش تاریخ و تمدن سرپوش