منظور از ترصیع چیست؟ (+ تاریخچه)

ترصیع از آرایه‌های ادبی است

ترصیع

یکی از آرایه های ادبی, ترصیع نام دارد و زمانی پدید می آید که کلمات دو قرینه سجعِ متوازی باشند یا یکسان باشند. در اصطلاح بدیع آنست که در قرینه های نظم یا نثر، هر لفظی با قرینه خود در وزن و حروف روی مطابق باشند. ترصیع نسبت به موازنه خوش وزن تر است و ابزاری برای موسیقی درونی شعر می باشد و در شعرهای شاعرانی چون مسعود سعد سلمان، سعدی و رشیدالدین وطواط بسیار دیده می شود. بعبارتی ساده تر ترصیع آن است كه كلمات مصراعی با مصرع دیگر یا جمله ای با جمله ی دیگر، از نظر وزن (هجا یا بخش) و حروف پایانی یكسان باشد (تقابل سجع های متوازی). همچنین بقیه ی كلمات غیر از واژه های تكراری باید با هم سجع متوازی باشند.

تاریخچه ترصیع

از اختراعات ابن قدامه میتوان به آرایه ی ترصیع اشاره کرد که در" نقدالشعر" مطرح شده است؛ ولی نخستین بار در فصل یک" ترجمان البلاغه" در ادب فارسی بعنوان اولین آرایه ذکر شده است؛ که نویسنده ی آن "رادویانی" در خصوص آن می گوید این قسم را اندر بلاغت درجه ای بلند است و منزلتی شریف. به دلیل آن که به دام هر خاطری اندر نیاید و خردی به وی نرسد.

ترصیع ابزاری برای موسیقی درونی شعر است

از مشهورترین نمونه های ترصیع، میتوان به قصیده ای از" رشید وطواط" اشاره کرد كه تمامی آن قصیده، ترصیع دارد، اگر چه شعری كه تمام ابیات آن ترصیع باشد، بسیار كم است و خود رشید وطواط، مدعی شده كه در عرب و عجم قبل از من كسی قصیده ای كه تمام ابیاتش مرصع باشد، نگفته است ولی در دیوان های پیشینگان و متاخرین اشعاری كه در آن ابیات مرصع وجود داشته باشد، بسیار است. قسمتی از قصیده ی تمام مرصع رشید وطواط در ذیل بیان می شود:

ای منور به تو نجوم جمال

وی به تو رسوم كمال

بوستانی است صدر تو ز نعیم

و آسمانی است قدر تو ز جلال

خدمت تو معوّل دوست

حضرت تو مقبّل اقبال

همچو اسكندری به یمن بقا

همچو پیغمبری به حسن خصال

سیرت تو خزانه الطاف

نعمت تو نشانه ی آمال

شد مزین به تو مقام و محل

شد به تو حرام و حلال

ترصیع، زمانی پدید می‌آید که همه‌ی سجع‌ها متوازی باشند

مصراع های رو به روی هم بگونه ای هستند که در تمامی کلمات، دو به دو با هم سجع متوازی دارند که برخی از آنها شامل منور و مقرّر، نجوم و رسوم، جمال و کمال می باشد. ترصیع که در شعر به کار می رود، در واقع نوعی سجع متوازی است.

واژه ی ترصیع

ترصیع، در لغت به مفهوم جواهر نشاندن است. از همین رو به تاج جواهرنشان، مرصع گویند و در اصطلاح بدیع، آن است كه کلمه ها در دو مصرع شعر یا دو جمله ی نثر، دو به دو سجع متوازی داشته باشند.

آرایه ترصیع و موازنه

زمانی سجع به وجود می آید كه یكی از سه شرط (یكسانی در وزن:سجع متوازن)، (یكسانی در حرف پایانی:سجع مطرّف) و (یكسانی در وزن و حرف پایانی:سجع متوازی) را داشته باشد و متوجه شدیم كه به شرطی كه كلمه های پایانی تكراری و هم معنی نباشند، جایگاه سجع در پایان دو جمله است.

ترصیع هم در شعر و هم در نثر کار برد دارد

ترصیع از نگاه موسیقی شعر

ترصیع از دیدگاه موسیقی شعر محصول هماهنگی هاییست که از جهت وحدت یا تشابه یا تضاد صامت ها و مصوت ها در کلمات شعر پدید می آید. ترصیع از نظر موسیقایی، باعث تقویت کلام میشود.

در قرآن كریم نیز ترصیع بسیار به كار رفته است مانند:"انَّ الابرار لفی نعیم وَ انَّ الْفُجَّارِ لفی جحیم ." "انَّ الینا ایابهم ثُمَّ انَّ علینا حِسابَهُمْ ."

ترصیع در گلستان سعدی

سعدی همچنین در گلستان از ترصیع بسیار استفاده كرده است:

« توانگری به هنر است نه به مال و بزرگی به خردست نه به سال.»

شام رفته و بام خفته، سال از عد بیرون و مال از حدّ افزون همه را تلف كرده و اسف برده.»

همه‌ی ترصیع‌ها موازنه هم هستند، ولی هر موازنه‌ای ترصیع نیست

گردآوری: بخش فرهنگ و اندیشه سرپوش