دو نکته مغفول از زندگی پربار محمد معین

۱۳ تیر ماه سالگرد فوت یکی از مؤلفین، رجال فرهنگی و استادان ماندگار فرهنگ و تاریخ ایران زمین، دکتر محمد معین است. او که در عمر کوتاه ولی پربارش، علاوه بر تألیف کتاب‌ها، مقاله‌ها و رساله‌های پر باری در عرصه تاریخ زبانشناسی و فرهنگ، شاگردان زیادی تربیت کرده و با حضور در مجامع فرهنگی کشورهای دیگر، تلاش زیادی برای معرفی فرهنگ و تمدن کشور خود انجام داد. روحش شاد و قرین رحمت. در نوشتار کوتاه حاضر که به مناسبت سالگرد فوت آن مرحوم تنظیم شده، به بیان دو نکته از حیات پربارش پرداخته‌ایم.

نکته اول: نخستین نکته‌ای که در ارتباط با مرحوم دکتر معین باید مورد توجه قرار گیرد، تاریخ تولد وی است. در اغلب قریب به اتفاق شرح حال‌های موجود از آن مرحوم، سال ۱۲۹۷ هجری شمسی را به‌عنوان سال تولدش ذکر می‌کنند.این موضوع در حالتی است که اتمام تحصیلات وی در مقطع ابتدایی در سال ۱۳۰۴ و دریافت درجه معادل لیسانس از دانشسرای عالی در سال ۱۳۱۳ قید می‌شود. به‌عبارتی دیگر بر این اساس، دکتر معین در سن هفت سالگی دوره ابتدایی را به اتمام رسانده و در ۱۷ سالگی موفق به اتمام دوره دانشسرای عالی شده است.

طبعاً تاریخ‌های مزبور نمی‌تواند درست باشد، زیرا اگر بپذیریم آن مرحوم در سال ۱۲۹۷ متولد شده، لزوماً باید در سن دو یا سه سالگی وارد مدرسه ابتدایی شده باشد که این موضوع با توجه به مقررات حاکم بر مدارس آن زمان، امکانپذیر نبود. ضمن آنکه نبوغ یک بچه هفت ساله برای به پایان بردن تحصیلات ابتدایی، موضوعی نبود که از چشم دست‌اندرکاران و گزارشگران جراید پرتعداد محلی و سراسری در سال ۱۳۰۴ دور بماند و حداقل اشاره‌ای به آن نداشته باشند. به همین ترتیب به پایان رساندن تحصیلات عالیه در دانشسرای عالی تهران در سن ۱۷ سالگی، موضوع بسیار جذابی برای دست اندرکاران روزنامه‌ها و خبرنگاران جراید قَدَر و حرفه‌ای تهران سال ۱۳۱۳ به شمار می‌آمد.

در نتیجه و با توجه به مقدمات مذکور، به‌نظر می‌رسد تولد آن مرحوم در رجب سال ۱۳۳۲ هجری قمری- خرداد ۱۲۹۳ هجری شمسی صحیح باشد. بویژه اینکه گفته می‌شود پدر و مادر دکتر معین در سن شش سالگی او، بر اثر بیماری مهلکی که در گیلان شیوع پیدا کرده بود، جان خود را از دست دادند. اگر تاریخ تولد دکتر معین را سال ۱۲۹۷ بگیریم، در سال ۱۳۰۳ گزارشی از شیوع چنین بیماری مهلکی در آن ولایت وجود ندارد، ولی اگر تاریخ تولد مذکور را در سال ۱۲۹۳ بگیریم، در سال‌های ۱۲۹۸ تا ۱۲۹۹ گزارش‌هایی از شیوع بیماری‌های مسری در خطه گیلان (متعاقب وقوع قحطی بزرگ در ایران) وجود دارد. علی ایحال به‌دلایل فوق‌الذکر به‌نظر می‌رسد تاریخ ۱۲۹۳ هجری شمسی- ۱۳۳۲ هجری قمری برای تولد دکتر معین مناسب و با واقعیت‌های تاریخی انطباق داشته باشد.

نکته دوم در مورد مشهورترین اثر به جای مانده از مرحوم دکتر معین یعنی فرهنگ معین است. سنت فرهنگ نامه‌نویسی در زبان فارسی به شیوه مدرن، به اواسط دوره مظفرالدین شاه بازمی‌گردد و متون به جای مانده از نخستین تلاش‌های انجام شده در این عرصه، نشان از عمق دقت نظر کوشندگان آن راه دارد. تلاشی که طی سال‌ها و دهه‌های بعد همچنان ادامه یافته و از اوایل قرن چهاردهم شمسی (۱۳۰۰) به بعد، به‌صورت اپیدمی در میان اهل فرهنگ ایران درآمد. چه بسیار از این تلاش‌ها که به‌دلیل مرگ پژوهشگر آن ناتمام ماند یا در گردش روزگار و به‌دلیل اعمال سیاست‌های دولتی، به حاشیه رانده و به فراموشی سپرده شد.

اما موج ایجاد شده برای تدوین فرهنگنامه و لغتنامه فارسی، به نتیجه رسیده که مهم‌ترین تجلی آن لغتنامه دهخدا است که مرحوم معین نیز به نوبه خود سهم بسزایی در انجام آن داشت. پس از آن و در تکمیل فرهنگنامه‌ها و لغتنامه‌های موجود تا دهه ۱۳۳۰، مرحوم معین با تشکیل «سازمان فرهنگ فارسی» در واقع روش جدیدی را در انجام و تدوین یک فرهنگ نامه دیگر در پیش گرفتند که ثمره آن نزدیک به نیم قرن است مورد استفاده جامعه ایران قرار دارد.با وجود اینکه دکتر معین خود هیچگاه فرصت مشاهده دستاورد تلاش‌های شبانه روزی‌اش را پیدا نکرد.

مسعود کوهستانی نژاد