یکی از بهترین روش‌های پیدا کردن آرایه حسن تعلیل در اشعار، دانش ادبی غنی میباشدآرایه حسن تعلیل
سرپوش مذهبی - زمانی که برای مطلب، واقعه یا پدیده ای طبیعی در سخن، دلیل ادبی بیاورید؛ به گونه ای که بر زیبایی و تأثیر سخن بیفزاید و غیرحقیقی و ادعایی باشد؛ به چنین کاری، آرایه حسن تعلیل یا بهانه نیکو می گویند.
برای مثال، بارش باران در اثر تغییرات آب و هوایی بوجود می آید و دارای دلیل علمی می باشد. حال اگر بخواهیم دلیل ادبی برای بارش باران، بیاوریم و بگوییم:« آسمان بخاطر حال غمگین و سوگواری من و همچنین برای هم دردی با من دارد می گرید». به چنین کاری حسن تعلیل میگویند؛ به این خاطر که دلیل ادبی و ساختگی برای یک پدیدۀ طبیعی آورده ایم بدون آنکه به دلیل علمی و واقعی آن توجهی کنیم.
درصورت عدم لطافت تعلیل در اثری که جنبۀ علمی دارد، نمیتوان آن را ادبی تلقی کرد.
در آرایه حسن تعلیل برای حسن تعلیل، علتی بیان می شود که بر پایه تشبیهات و نظریات علمی نیست. درواقع شاعر، صرفا قصد دارد که دلیلی را به منظور قانع کردن خواننده بیاورد و ادعایی کند که به مذاق خواننده در عین غیرحقیقی بودن، خوش بیاید.
دانش ادبی غنی و مطالعه فراوان، از بهترین روش های پیدا کردن حسن تعلیل در اشعار به شمار میرود که از این طریق می توانید مسلط به مفاهیم ویژه این آرایه شوید.
آرایه حسن تعلیل، آوردن دلیل ادبی برای مطلب، واقعه یا پدیده¬ ای طبیعی در سخن است مثال برای آرایه حسن تعلیل
در اشعار منوچهری میتوانید بیشترین حسن تعلیل در ادبیات فارسی را مشاهده کنید. با این که نمونه های بسیاری از آن در آثار رودکی، حافظ، سعدی، سنایی و نظامی به کار رفته است.
>> شاعر با استفاده از آرایه حسن تعلیل در بیت زیر، علت روئیدن گلها را در خاک خفتن گل اندامان( زیبارویان) می داند؛ در حالیکه میان این دو امر، هیچ ارتباطی وجود ندارد:
عجب نیست، بر خاک اگر گل شکفت که چندین گل اندام در خاک خُفت( بوستان سعدی)
>> از دیدگاه شاعر، علت خندیدن لاله و گلزار در مثال حسن تعلیل زیر، گریه کردن بی سبب ابر میباشد که یک دلیل ادبی است:
ز بهر آنکه همی گرید ابر بی سببی همی بخندد بر ابر، لاله و گلزار( سنا)
>> برطبق گفته ی شاعر در بیت زیر، چون پسته گستاخی کرده و دربرابر دهان تو از تنگ بودن دهان خودش لاف زده است، مردم دهنش را باز و پاره می کنند که بیانگر یک دلیل ادبی و ادعایی است؛ به این دلیل که اپسته لاف نمیزند و مردم هم آنرا به قصد خوردن باز می کنند، نه این که تنبیهش کنند:
پیش دهنت پسته ز تنگی زده لاف ز آن است که هرکس دهنش پاره کند( سنا)
>> از نظر شاعر، علت خمیده شدن پشت پیرمردان در بیت زیر اینست که خم شده اند و به دنبال گنج جوانی خود که در خاک، مدفون شده می گردند:
خمیده پشت از آن گشتند مردان جهاندیده که در خاک می جویند ایام جوانی را( نظامی)
اگر آرایه حسن تعلیل در اثری لطیف نباشد، یا جنبۀ علمی داشته باشد، نمی¬توان آن را ادبی دانست گردآوری: بخش فرهنگ و اندیشه سرپوش
- 15
- 6
