واج آرایی آراستن سخن با واج استواج آرایی
تکرار یک یا چند واج صامت یا مصوت در شعر یا در نثر را واج آرایی (نغمه حروف) میگویند، که در کلمه های یک مصراع یا بیت دیده میشود بگونه ای که آفریننده موسیقی درونی باشد و بر تأثیر شعر بیفزاید. موسیقی برخاسته از واج آرایی صامت ها معمولاً از موسیقی که از واج آرایی مصوت ها به وجود می آید محسوس تر است. با این حال مصوت ها هم تأثیر بسزایی در واج آرایی ها داشته اند؛ پیشینیان به تکرار مصوت(- ِ) تتابع اضافات میگفتند و این چنین می پنداشتند که مانع روشنی و رسایی سخن است. واج آرایی با نگرش به سه نکته ارزیابی می شود:
۱. گونه واج
۲. تعداد واج
۳. فاصله واج
درصورتیکه آواها از جهت تعدادشان در یک زبان خاص و نحوه ایجاد تفاوت معنایی مورد مطالعه قرار گیرند، به آن ها «واج» گفته میشوند. واج در واقع جنبه ذهنی و انتزاعی آوا است؛ به طورمثال، زبان فارسی بطور ثابت ۲۹ واج یعنی ۲۳ صامت و ۶ مصوت دارد و تفاوت آن با حروف الفبا در اینست که واج جنبه تلفظی و حروف جنبه نوشتاری دارند، به همین علت حروفی که تلفظ یکسان دارند یک واج می آیند و یا مصوت های کوتاه که در حروف الفبا نشانه ای ندارند، حرف به شمار نمی آیند ولی هر کدامیک واج به حساب می آیند.
شرط اصلی برای این که واج آرایی تشکیل شود، اینست که صامت یا مصوت بیش از ۳ بار آن هم در فاصله ی نزدیک تکرار شود به سبب این که در یک بیت ممکن است که حتی یک حرف بیش از ۳ بار هم تکرار شده باشد ولی چون مشهود نیست سبب ایجاد واج آرایی نمیشود. بدین ترتیب ملاک و هدف اصلی" لذت شنیداری" از تکرار آن واج است.
واج آرایی صامت ها از مصوّت ها محسوس تر استتاریخچه واج آرایی
آرایه واج آرایی یا نغمه حروف از دهه ۱۳۷۰ در کتب درسی دوران دبیرستان نظیر فارسی پایه هشتم خودنمایی کرد. لزوم یافتن نامی که زیبنده و برازنده این مقوله باشد، از همین دوران اجتناب ناپذیر می نمود؛ کامل احمدنژاد در سال ۱۳۷۰ در کتاب« صنایع ادبی» مربوط به دوره کاردانی تربیت معلم در مورد آرایه واج آرایی می نویسد:« جز انواع جناس در شعر هماهنگی های صوتی دیگری نیز هست که تکرار یک حرف یکی از مهم ترین این هماهنگی هاست و در کلمات یک مصراع یا یک بیت و در بلاغت فرنگی به آن« Allitration» گفته می شود. این هماهنگی مورد توجه شاعران بزرگ ایران بوده و در شعر ایران نمونه های فراوانی دارد.
تفاوت واج آرایی با آوا
از دو نقطه نظر صداهای زبان را مورد بررسی قرار میدهند، چنانچه از نظر نحوه تولید و مشخصات فیزیکی مورد بررسی قرار گیرند به آنها «آوا» می گویند، ولی درصورتی که آواها از نظر تعدادشان در یک زبان خاص و نحوه ایجاد تفاوت معنایی مورد بررسی قرار گیرند، به آن ها «واج آرایی» گفته میشوند. از گذشته استفاده از آرایه ایهام و واژه آرایی در جهت فهم هر چه بهترِ شعر مد نظر شاعران بوده است. حافظ تحتِ تأثیر غزل عبرت آمیز كمالِ خُجندی كه در كمال آراستگی سروده شده، در ابتدای سلطنت شاه شجاع، غزلش را سروده و در سه بیت اول اشاره به دعوت ضمنی شاه شجاع از وی كه شاعری توانا و سخن پرداز و در آن هنگام مورد قبول شاه شجاع بوده است، می كند.
واج آرایی تکرار واج استنمونه هایی از واج آرایی
۱. اشعار واج آرایی
شاه شمشاد قدان، خسروِ شیرین دهنان
که به مژگان شکند قلبِ همه صف شکنان
مست بگذشت و نظر بر منِ درویش انداخت
گفت:ای چشم و چراغ همه شیرین سخنان
تا کی از سیم و زرت کیسه تهی خواهد بود؟
بنده ی من شو و برخور ز همه سیم تنان
کم تر از ذره نه ای، پست مشو، مهر بورز
تا به خلوتگه خورشید رسی چرخ زنان
بر جهان تکیه مکن ور قدحی مِی داری
شادی زهره جبینان خور و نازک بدنان
پیرِ پیمانه کشِ من که روانش خوش باد
گفت پرهیز کن از صحبتِ پیمان شکنان
دامن دوست بدست آر و ز دشمن بگسل
مرد یزدان شو و فارغ گذر از اهرمنان
با صبا در چمن لاله، سحر می گفتم
که شهیدان که اند اینهمه خونین کفنان؟
گفت:حافظ من و تو مَحرم این راز نه ایم
از می لعل حکایت کن و شیرین دهنان
آرایه واج آرایی از دهه ۱۳۷۰ در کتب درسی دوران دبیرستان (فارسی پایه هشتم) خودنمایی کرد۲. شعر واج آرایی/ پشت دریاها
قایقی خواهم ساخت،
خواهم انداخت به آب.
دور خواهم شد از این خاک غریب
که در آن هیچ کسی نیست که در بیشه عشق
قهرمانان را بیدار کند ...
پشت دریاها شهری است!
قایقی باید ساخت
مصوّت‌ها تأثیر خاصی در واج آرایی داشته اند۳. نمونه ای از شعر کوتاه واج آرایی
ای تکیه گاه و پناه/ زیباترین لحظه های/ پر عصمت و پر شکوه/ تنهایی و خلوت من!/ ای شط شیرین شوکت من»( اخوان ثالث)
شرط اصلی برای ایجاد واج آرایی تکرار صامت یا مصوت بیشتر از سه بار است۴. شعر واج آرایی از حافظ
«کشتی شکستگانیم ای باد شرطه بر خیز
شاید که باز بینیم دیدار آشنا را»
گردآوری: بخش فرهنگ و اندیشه سرپوش
- 21
- 8
