به آوردن دو کلمه با معنی متضاد در نثر و شعر ،آرایه ی تضاد میگویندآرایه تضاد
کلمه تضاد به یک کلمه ی عربی گفته میشود که در زبان فارسی با عناوینی همچون دوگانگی و ناهمسانی شناخته میشود. در ابتدا از آرایه تضاد به عنوان یکی از آرایه های ادبی معنوی یاد میشد که به نامهایی همچون طباق، مطابقه، تطبیق و تکافو معروف بود. درصورت متفاوت بودن معنی دو یا چند کلمه در جمله یا بیت، اصطلاحا آرایه تضاد رخ داده است.
کاربرد تضاد برای شعر و نثر میباشد و صرفا برای ادبیات فارسی به کار نمی رود. با این حال در اشعار فارسی، به ویژه شعر صائب تبریزی و سعدی میتوانید نمونه هایی از تضاد را ببینید.
نحوه ی تشخیص آرایه تضاد
با توجه به اینکه آرایه تضاد، معنوی است؛ برای تشخیص آن می توانید به معنای آن توجه کنید. بنابراین معنای کلمات را در نظر بگیرید.
انواع تضاد
تضاد، انواع گوناگونی دارد که از آن ها می توان به موارد زیر اشاره کرد :
>> تضاد مدرّج:
تضاد مدرّج به منظور درجه بندی صفت ها می باشد. نمون هایی از این تضاد، شامل گرم و سرد، پیر و جوان و بزرگ و کوچک می باشد.
>> تضاد معنایی:
تضاد معنایی، تحت عنوان مکمل یا دوعضوی شناخته میشود. نفی یک واژه در این نوع تضاد، موجب اثبات دیگری میشود. به عنوان مثال ، مرده و زنده، زن و مرد، روشن و خاموش و …
تضاد به کار بردن واژه هاييست که در معنا ضد يکديگرند>> تضاد واژگانی:
کلماتی که در تضاد واژگانی استفاده می شوند معادلات منفی ندارند؛ به همین خاطر، باید از پیشوندهای منفی ساز برای منفی کردن آن ها استفاده کرد که نمونه هایی از آن نظیر آگاه و ناآگاه، باادب و بی ادب، دانا و نادان می باشد.
>> تضاد ضمنی:
اصولا دو کلمه در تضاد ضمنی، متضاد یکدیگر نیستند ولی وقتی با هم در ضمن کلام می آیند، باعث تشکیل یک ترکیب متضاد می شوند. برای مثال ، فیل و فنجان، راه و چاه.
>> تضاد دوسویه:
به نمونه هایی ازجمله زن و شوهر، خرید و فروش و… تضاد یا تقابل دوسویه می گویند.
>> تضاد مکانی:
تضاد مکانی یا تقابل جهتی، باتوجه به نامش به مخالف بودن جهت ها و مکان ها مربوط میشود، به عنوان مثال شمال و جنوب، مغرب و مشرق.
>> تضاد فعلی:
به تضاد بین فعل ها نظیر رفتن و نرفتن، ماندن و نماندن، تضاد فعلی میگویند.
در رباعی زیر، کلمات برخیز و بنشین، نوعی تضاد فعلی به شمار می روند :
برخیز و مخور غم جهان گذران
بنشین و دمی به شادمانی گذران
در طبع جهان اگر وفایی بودی
نوبت بتو خود نیامدی از دگران
>> تضاد نمادین:
شاعر در تضاد نمادین، با استفاده از نمادها در بین واژگان، تضاد می آفریند. به عنوان مثال ، در بیت زیر که سروده ی ظهیر فاریابی است، خر به عنوان نماد جسم و عیسی به عنوان نماد روح می باشد. بنابراین، تضادی بین آنها به وجود آمده است :
سخن چه عرضه کنم با جماعتی کز جهل
زبانگ خر نشناسد نطق عیسی را
بوم و هما در بیت زیر از سعدی به ترتیب، نماد بدبختی و خوشبختی است:
کس نیاید به زیر سایه بوم
ور همای از جهان شود معدوم
در بیت زیر، بنفشه نماد انسان غافل میباشد درحالیکه نرگس، نماد انسان آگاه است:
تا کی آخر چو بنفشه سر غفلت در پیش
حیف باشد که تو در خوابی و نرگس بیدار
>> تضاد مجازی و کنایی:
طرفین تضاد در این نوع تضاد، در معنای مجازی، مخالف هم هستند ولیکن در معنای واژگانی و حقیقی خود مخالف نیستند.
از ديگر نام های تضاد مي توان به مطابقه ، طباق ، تطبيق و تکافو اشاره کردتخت در بیت زیر، به معنی قدرت و ثروت است درحالیکه خاک به معنی فقر و تهیدستی میباشد :
چو آهنگ رفتن کند جان پاک
چه بر تخت مردن، چه بر روی خاک
مصراع اول بیت زیر، کنایه از خوشبخت کردن و مصراع دوم این بیت، کنایه از بدبخت کردن است:
یکی را به سر بنهد تاج بخت
یکی را به خاک اندر آرد زتخت
>> تضاد ترکیبی( اضافی یا وصفی):
اگر طرفین تضاد در سخن به صورت ترکیب اضافی یا وصفی بکار بروند؛ به آن، تضاد ترکیبی می گویند. به طور مثال یکی از نمونه های تضاد ترکیبی در کلام زیر، دو ترکیب کوتاه خردمند و نادان بلند میباشد :
ای پدر، کوتاه خردمند به از نادان بلند
یاد در بیت های زیر تضاد ترکیبی داریم:
آن شنیدی که لاغری دانا
گفت باری به ابلهی فربه
اسب تازی اگر ضعیف بود
همچنان از طویله ای خربه
تضاد کلام را روشن‌تر می‌کند و به زیبایی آن میافزایدگردآوری: بخش فرهنگ و اندیشه سرپوش
- 13
- 2
