همه چیز درباره زنده یاد «داریوش شایگان»؛ فیلسوف، هندشناس، نویسنده و شاعر

چهارم بهمن ماه ، سالروز تولد داریوش شایگان است؛ فیلسوف، هندشناس، نویسنده و شاعری که یک سال و نیم از وداعش با زندگی می گذرد. دوستان و همکاران وی، روز تولدش را برای گردهمایی در مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی انتخاب کردند و پیشکسوتان عرصه های گوناگون فلسفه و عرفان در مورد شایگان گفتند و شنیدند. البته که با یک جست وجوی ساده می توان به کارنامه کاری شایگان پی برد، ولی خصوصیت های شخصیتی اش، سبک نوشتارش و تحلیل های فردی اش کمتر قابل پیگیری از روی کارنامه کاری فرد است. از این موقعیت استفاده کردیم تا آیدین آغداشلو، یکی از دوستان به نام شایگان در مورد او برایمان بنویسد. وی در هنگام توضیحاتش، از دوری یک سال و نیمه نیز می نویسد. یک تأکید ویژه که تمامی ما یادمان بماند:« جای این مرد بزرگ برای همیشه در عرصه علم و فرهنگ مان خالی خواهد ماند. من برای همیشه دوستدار او می مانم و می دانم، غم فقدانش هرگز رهایم نخواهد کرد.»

تمامی افردی که بصورت بی واسطه ای داریوش شایگان را می شناسند یا بواسطه مطالعه نوشته هایش به آگاهی در مورد او رسیده اند، می دانند که بی اغراق او از پدیده های بی نظیر یکصد سال گذشته تاریخ فرهنگ سرزمین مان است. به احتمال زیاد هیچ یک از واژه های توصیفی که در خط های اول نوشته شد، تعجب برانگیز نیست ولی استفاده از کلمه ای مانند« بی نظیر » سؤال برانگیز است. آن هم وقتی که یک گروه پرتعداد وی را به این چنین واژه ای توصیف می کنند. به همین علت باید استفاده از واژه« بی نظیر » را مورد بررسی قرار داد و قبل از هر چیز از جامعیت حوزه فکری اش صحبت کرد.

این فیلسوف ارجمند ایرانی به همان اندازه که به معرفت شرق اشراف داشت با فرهنگ جهان غرب و داشته های فلسفی آنان آشنا بود. از همین رو توانست آرزوی دیرینه اش را- که همانا برقراری پلی میان غرب و شرق بود- پژوهشگر سازد. او با برخورداری از دانشی گسترده در شاخه های گوناگون توانست این دو وجهه جغرافیایی تفکر و فلسفه را به یکدیگر نزدیک کند؛ آنچنان که بخش عمده ای از عمرش در این مسیر سپری شد. شایگان همچون هر فیلسوفی، مبانی کارش را به خوبی یاد گرفت و برای کاربردی شدن این تفکر سعی فراوان به خرج داد. برترین مصداق این گفته را می توان میان عناوین گوناگون کتاب هایی که از وی به یادگار مانده جستجو کرد و از تک تک این گنجینه ها به دغدغه ای پی برد که عمرش را صرف آن کرد. دغدغه ای که بخشی از آن را در تفکر شرق، از تفکر اسلامی گرفته تا حتی جاهای دورتر مانند هند، کشور چین و ژاپن جست وجو کرد که در نهایت مبنایی برای خلق آثار گرانقدری مثل« آسیا در برابر غرب» شد.

او بدون آشنایی و کسب اطلاعات و دانشی عمیق در مورد شرق و غرب قادر به خلق چنین آثاری نبود. برای افردی که وی را از نزدیک نمی شناسند یا نوشته هایش را مطالعه نکرده اند، همین یک کتاب نمونه بسیار خوبی برای شناخت دغدغه اصلی شایگان در طی سال های عمرش است. دغدغه و تلاشی که در نهایت او را به شخصی« بی نظیر » در عرصه علم و فرهنگ کشورمان تبدیل کرد. به لطف آشنایی دور خانوادگی و جلساتی که هرازچندی برگزار می شد و من هم در آن ها حضور داشتم، او را بصورت مستقیم و غیرمستقیم دنبال می کردم. گذشته از دوستی دیرینه ای که قدمتی شصت ساله داشت، کافی بود کتابی از او منتشر شود تا مشتاقانه بخوانم و با دنیای تازه ای روبه رو شوم.

درست مثل حضور در همان جلساتی که من عمدتاً پرسشگر بودم و هر مرتبه فرصت بیشتری برای کشف ابعاد عمیق و لایه های پیدا و ناپیدای تفکر او می یافتم. علت دیگری که توصیف« بی نظیر » سزاوار اوست، منش شخصی اش است. با اینکه بار عظیمی از دانش و معرفت را به دوش می کشید ولی هیچگاه ، حتی برای لحظه ای، از رفتار و سلوک مهربانانه اش دور نشد و با وجود برخورداری از جایگاه علمی والا و کم نظیر هرگز خود را تافته جدابافته ندانست، با وجود آنکه اصولاً تفکر عمیق فرد را انزواطلب می کند و از هیاهو به دور است، ولی حتی در این انزوای اجباری هم هرگز از مردم دوری نکرد. هیچ یک از این موارد باعث نشد تا خودش را از جامعه علمی- فرهنگی جدا کند و بگوید من در فلان جلسه یا فلان سخنرانی شرکت نمی کنم.

مهربانی دائمی را هم می توان جنبه زمینی والای شخصیت او دانست، هرچند که می دانست حتی در میان افرادی که به مدارج بالایی از علم و خرد دست یافته اند هم جایگاه متفاوتی دارد. به دور از تکبر به هر سؤالی جواب می داد و هرگز به دنبال خودنمایی و فضل فروشی با تکیه بر مجموعه گسترده بخش هایی که به آن ها تسلط داشت نبود. شایگان قادر بود به دنبال پاسخ سؤالات خود به هر جایی از این جهان سر بزند، آنچنان که عمرش با انجام سفرهای مختلفی هم همراه شد. این منش یکی دیگر از دلایلی است که او را بی نظیر لقب می دهیم؛ دوری از تعصب. اتفاقی که گاهی حتی بزرگان علوم مختلف، بویژه در حوزه تفکر به آن مبتلا می شوند.

شایگان آنقدر عمیق به سراغ هر موضوعی می رفت که هرگز به یاد ندارم در بحثی دچار تعصب ملی شود یا از آن سوی بام بیفتد و دچار غرب زدگی شود. او در ساحتی پرورش یافته بود که نقش بسیاری در طرز تفکر و رفتاری اش به جای گذاشته بود؛ جای این مرد بزرگ برای همیشه در عرصه علم و فرهنگ مان خالی خواهد ماند، من برای همیشه دوستدار او می مانم و غم فقدانش هیچوقت رهایم نخواهد کرد.

آیدین آغداشلو