آشنایی با سلسله سلجوقیان و فروپاشی آن

سلجوقیان حنفی مذهب بودند

سلسله سلجوقیان

مناطق تحت حکومت امپراطوری سلجوقیان از شرق تا کوه های هندوکش، از غرب از فلات آناتولی تا شام، از شمال تا آسیای مرکزی و از جنوب تا خلیج فارس وسعت داشت. حکومت امپراتوری سلجوقیان، ترک تبار بودند اما فرهنگ ایرانی – ترکی داشتند ایل قنیق تُرکان اغوز به عنوان پایه گذار این حکومت محسوب میشد.

شیعیان که قدرت اجتماعی زیادی را در زمان آل بویه کسب کرده بودند؛ در سال های نخست حکومت سلجوقیان، محدود شدند و تحت فشار قرار گرفتند ولی سلاطین سلجوقی از زمان سلطان ملکشاه سلجوقی، مدارای مذهبی بیشتری نشان دادند و شیعیان توانستند با کسب قدرت اجتماعی و سیاسی خود به مناصب بالا در حکومت سلجوقیان دست یابند. شیعیان در عصر سلجوقیان، در شهرهای مختلف قلمرو آن پراکنده بودند و دارای مدارس علمی فعال و پر رونقی بودند. نزاع های مذهبی بین شیعیان و سنیان در شهرهای بغداد و نیشابور، یکی از ویژگی های اجتماعی عصر سلجوقی به شمار می رفت که گاهی در شهرها و محلات به جنگ های دامنه دار تبدیل می شد.

آغاز حکومت سلجوقیان

طغرل بیک توانست حکومت سلجوقیان را بنیان گذاری کند. او خود را از نوادگان سلجوق معرفی میکرد. در واقع یکی از حکومت های بعد از اسلام در ایران، حکومت سلجوقی نام داشت و کسانی که باعث تشکیل این حکومت شدند؛ طغرل بیک و برادرش چغری بیک بودند. جد این امپراطوری به نام سلجوق بود و خود سلجوق، پسر دقاق می شد.

از بزرگترین فرماندهان نظامی ایالت آغوز یبغو می توان به دقاق اشاره کرد. او در تیراندازی از مهارت بالایی برخوردار بود و علت شهرتش به لقب تیمور یالیق یا همان کمان آهنین، همین امر بود. وی پس از شکست سلطان محمود غزنوی توانست به تخت سلطنت در نیشابور بنشیند.

در عصر سلجوقیان، شیعیان در شهرهای مختلف ایران پراکنده بودند

بنیانگذار این امپراتوری، طغرل بود که سلجوق بیگ توانست آن را به قدرت برساند. سلجوق بیک، از سران و قدرتمندان ترکان اوغوز به شمار می رفت. اتحاد مجدد مسلمانان، از مهم ترین دست آوردهای این امپراتوری تلقی میشد که آن ها نقش بسزایی در جنگ های صلیبی اول و دوم داشتند.

وقتی که سلجوقیان، ایران را تصرف کردند؛ به زبان و فرهنگ ایرانیان، علاقه وافری پیدا کردند. از این رو برای پیوند دادن فرهنگ های ایرانی و ترکی، تلاش های زیادی کردند؛ به گونه ای که موفق شدند بسیاری از فرهنگ های ایرانی را به فلات آناتولی بکشانند.

در واقع منشأ استقلال فرهنگی زبان فارسی بخاطر حمایت سلجوقیان از زبان و فرهنگ ایرانی، زبان عربی بود. زبان رسمی و درباری سلجوقیان، زبان فارسی بود.

دودمان سلجوقی

در قرن دهم میلادی، دودمان سلجوقی به مذهب سنی روی آوردند. ترک های سلجوقی توانستند مرزهای ایران را بعد از ۴۰۰ سال از فروپاشی ساسانیان، مجددا گسترش دهند تا جایی که آنها توسط ساسانیان به مدت نیم قرن، تحت سلطه قرار گرفتند.

همچنین امپراتوری سلجوقی، حامی خلفای عباسی بود بگونه ای که توانست بر آنها از نظر سیاسی مسلط شود. البته این خلفا در ایران، از سلطه و حاکمیت پیشین برخوردار نبودند بلکه صرفا حاکمان مذهبی اهل سنت بودند.

دوره ی حاکمیت دودمان سلجوقی در ایران، متشکل از دو دوره بود؛ به این صورت که دوره ی اول را دوره ی اقتدار ۳ پادشاه نخستین این سلسله یعنی طغرل، آلب ارسلان و ملکشاه نامیدند و دوره دوم، که تحت عنوان دوره ی ضعف و انحطاط سلسله ی سلجوقی شناخته میشود پس از مرگ ملکشاه، آغاز می گردد. پایگاه اصلی سلاجه ی بزرگ، خراسان بود و دوره ی سلطنت در این پایگاه در سال ۵۵۲ هجری قمری، پایان یافت.

با گذشت زمان به دلیل اختلافات میان شاهزادگان بر سر جانشینی، این اقتدار و قدرت مرکزی از بین رفت و این سلطنت به چند قسمت، نظیر سلجوقیان سوریه، سلجوقیان کرمان، سلجوقیان عراق و سلجوقیان آسیای کوچک تقسیم شد. سلجوقیان سوریه تا اوایل قرن ششم، سلجوقیان عراق و کرمان تا اواسط سده ی ششم و سلجوقیان آسیای کوچک تا اواخر قرن هفتم به حکمرانی در مناطقشان پرداختند.

دوره ی ملکشاه، اوج اقتدار این امپراتوری بود و محدوده ی سلطنت سلجوقیان از غرب تا دریای مدیترانه و از شرق تا ماوراءالنهر، ادامه داشت. طغرل سوم، نام آخرین پادشاه این سلسله بود که به عنوان پادشاه سلجوقیان عراق عجم محسوب میشد.

در حوزه نظامی، سلجوقیان به عناصر ترک و ترکمن وابسته بودند

دستاوردهای سلجوقیان

تاریخ سلجوقیان در ایران، یک دوره تاریخی برجسته محسوب میشود. آن ها مدرسه های بسیاری را تحت‌تأثیر وزرای ایرانی خود ساختند و پس از خلق آثار علمی و ادبی بسیار، هنرهای مختلف را توسعه و ترویج دادند. معماری ایرانی دچار تحولات عظیمی شد. حتی میتوان گفت که دنباله معماری سلجوقیان، معماری دوره بعدی( ایلخانیان) است. سماع صوفیانه متداول شد. هنرمندان با اختراع سازهای موسیقی مختلف توانستند نغمه های زیبایی را بسازند.

دانشمند و شاعر برجسته ی دوره سلجوقیان، عمر خیام نام داشت. نام این دوره تاریخی در تاریخ علم جهان، به افتخار دستاوردهای خیام در زمینه جبر، دوره خیام بود. کتاب های زیادی توسط بسیاری از مشتاقان، برای کتابخانه های خصوصیشان جمع آوری شد و در حکمت و فلسفه، دستاوردهای چشمگیری به وجود آمد.

موسس بسیاری از مدارس ایران، خواجه نظام الملک طوسی نام داشت، به چنین مدارسی نظامیه می گفتند که از نام وی برگرفته است. مدرسه نظامیه بغداد به عنوان مشهورترین این مدارس، محسوب میشد. با گذشت زمان، نظامیه بغداد به گونه ای مشهور شد که حتی دنیای غرب نیز آن را می شناختند.

هر شهر بزرگی از ایران در دوره سلجوقیان، دارای یک یا چند مدرسه بود. مردم برای ساخت و نگهداری مدارس، علاقه بسیاری به کمک های مالی نشان دادند. کلیه ی این مدارس مذهبی، اختلافات فرقه ای را دامن زدند و درگیری های زیادی را در بین مردم بوجود آوردند. اینگونه اختلافات در میان مردم، باعث شد که آن ها نتوانند دربرابر دشمنان در بین النهرین، خراسان و عراق، متحد شوند. تصوف هم از اختلاف نظرهای مشابهی رنج می برد و پیامد آن دور شدن ایرانیان از اصول تسامح و اتحاد بود.

اوضاع اداری سلجوقیان

به مهم ترین بخش حکومت سلجوقی، نظام دیوانی می گفتند. اکثر وزرا، نخبگان عصر سامانی بودند که وقتی غزنویان، سقوط کردند برای حفظ ارزش های فرهنگی خود به سلجوقیان در ایران پیوستند. از این رو مسئولیت های مقام وزیر، شامل وظایف مالی، وظایف نظامی، وظایف قضایی و مذهبی و وظیفه تصدی و تشریفات بود ولی حفظ روابط حسنه بین خلیفه و سلطان، از مهم ترین و اصلی ترین وظیفه وزرا محسوب میشد.

ترکیب فرماندهان نظامی و حکام ولایات را امرا و فرماندهان سلجوقی میگفتند که به سه گروه تقسیم میشدند:گروه اول که در درگاه سلطان قرار داشتند، گروه دوم که زمیندار بود و گروه سوم، آواره ها بودند.

منصب قاضی از مقام هایی محسوب میشد که دچار تحولاتی در زمان قدرت گیری سلجوقیان شد. به رییس قاضیان، قاضی القضات می گفتند که سلاطین سلجوقی، او را در پایتخت انتخاب می کردند.

سلجوقیان قبیله‌ای از قبایل اغز بودند

اوضاع مدنی سلجوقیان

هجوم دسته های ترکمن به شهرها و روستاهای ایران، از خصیصه های مهم وضع اجتماعی عصر سلجوقی تلقی میشد. مردم شهرها مهم ترین نیازهای خود را از طریق فرآورده های دامی تأمین می کردند. اصلی ترین منبع درآمد دولت، کشاورزی بود و صرفا وزیر، مسئولیت افزایش آنرا بر عهده داشت. از اصلی ترین مالیات ها در عهد سلجوقی میتوان به مالیات ارضی، مالیات مراتع و مالیات احشام اشاره کرد.

تاریخ زوال و فروپاشی سلجوقیان

دو پسر ملکشاه، پس از مرگ پدرشان به خاطر نشستن بر تخت پادشاهی دچار اختلاف شدند و موجب زوال سلجوقیان شدند. دولت سلجوقی در اثر این اختلاف، تجزیه و بین آن دو تقسیم شد. هیچ کدام از آنها کار قابل توجهی را در دوره سلطنتشان انجام ندادند.؛ به این صورت که محمد شاه، لشکر خود را برای جنگ بر علیه صلیبیون، پس از یک دوره درگیری با اسماعیلیان( گاهی اوقات برنده این جنگ ها بود و گاهی بازنده) به سوریه فرستاد و سرانجام جنگ در سوریه، نتیجه ی خوبی نداشت.

سنجر، پس از مرگ محمد بر تخت پادشاهی نشست و به عنوان آخرین سلطان مقتدر سلجوقی شناخته شد. او پس از اعلام استقلال در خراسان، حق فرمانروایی بر بغداد را به برادرزاده اش اعطا کرد.

نتیجه ی جنگ های سنجر در مقابل پادشاه غزنی، پیروزی وی بود. او تا آخر عمرش، توسط مردم غزنی با قیام کینه جویانه ای مواجه شد. غزنیان در این جنگ ها توانستند خراسان را تصرف کنند. اسماعیلیان هم در این دوره، ترورهای بیشتری انجام دادند.

هرکدام از جانشینان دیگر سنجر به مدت کوتاهی حکمرانی کردند. در نهایت ، با افزایش قدرت خوارزمشاهیان در منطقه خراسان و وقایع دیگر، تاریخ سلجوقیان و حکمرانی شان بر ایران پایان یافت.

طغرل بیگ موسس سلسله سلجوقیان بود

گردآوری: بخش فرهنگ و اندیشه سرپوش