آرایه قلب چیست و چه کاربردی دارد؟

آرایه قلب برای اضافه‌شدن موسیقی به شعر استفاده می‌شود

آرایه قلب

یکی از اجزای صنعت جناس، قلب می باشد. معنی کلمه ی قلب، واژگون کردن میباشد درحالیکه معنی کلمه ی مقلوب، واژگونه است و در فن بدیع، به کلماتی که حروف آنها مقلوب یکدیگرند، اطلاق میشود. شکل گیری این صنعت در اثر درهم­ آمیختگی واک­های کلمات میباشد و به خاطر این که چنین امری در بعض حروف اتفاق می افتد، به آن قلب بعض می گویند و از نمونه های آن می توان به کلمات فرق و فقر، شاعر و شارع، گنج و جنگ و رقیب و قریب اشاره کرد. صنعت قلب، که دلیل قدرت و توانایی شاعر و ادیب است؛ اهمّیّت زیادی در بدیع دارد.

کاربرد آرایه قلب

هرکسی نمیتواند از این صنعت استفاده کند؛ به این دلیل که به سختی می توان از کلمه ای درست و به جا و در عین حال با محدودیت حروف، استفاد کرد. شیوایی و رسایی شعر، برتر از بازی های کلامی است.

کاربرد آرایه قلب برای کدگذاری و اضافه شدن موسیقی به شعر میباشد و موجب آهنگین کردن متن میشود. خاقانی در شعر زیر با زیرکی برای رمزگذاری از آرایه قلب بعض استفاده کرده است و منظور وی از دیو رجیم، مجیرالدین بیلقانی میباشد .

دیو رجیم آن که بود دزد بیانم گر دم طغیان زد از هجای صفاهان

در این شعر، از کلمه ی مقلوب استفاده نشده است و از کلمه ی رجیم برای کد گذاری نام مجیر استفاده شده است؛ به همین خاطر، آرایه قلب دارد.

آرایه قلب بسته به شیوه‌ی بهم‌ریختگی و واژگون‌شدن حروف دسته‌بندی می‌شود

انواع آرایه قلب

آرایه قلب، متشکل از پنج نوع میباشد که دسته بندی آن براساس شیوه ی بهم ریختگی و واژگون شدن حروف یا محل قرارگیری کلمه و مقلوبش در شعر میباشد :

- آرایه قلب بعض:

اگر صرفا در بعضی از حروف، بهم ریختگی باشد و ترتیب چند حرف یکسان بماند؛ به آن قلب بعض می گویند. آهنگین ترین نوع آرایه قلب را« بعض» میگویند.

مثال از خاقانی:

جنت رقمی ز رتبت اوست تبت اثری ز تربت اوست

رتبت و تربت در هجای« بت» با هم مشترک هستند ولی بقیه ی حروف آن ها با هم جابجا شده است.

- آرایه قلب کل:

تمام حروف کلمه در این نوع قلب به شکل آینه ای وارونه است.

مثال از امیرعلی پورتگین:

هست انیس کریم ور نشناسی زود بخوان باشگونه میرک سینا

تک تک حروف انیس کریم و میرک سینا وارونه ی هم می باشد.

- آرایه قلب کامل یا مستوی:

درصورت وارونه شدن کل یک عبارت در جمله یا شعر مثل قلب کل، به آن قلب کامل میگویند. این نمونه کاربرد کمی در ادبیات دارد و تشخیص ذهن آن به سختی امکانپذیر است.

مثال:

به جای« مجسمه ی ازادی» از عبارت« ازادی مجسمه» استفاده شده که نام سفرنامه ی دکتر محمدعلی اسلامی ندوشن می باشد.

- آرایه قلب مجنح:

وقتی در اول و آخر مصرع از دو کلمه ی آرایه قلب کامل استفاده شود به آن قلب مجنح می گویند. آرایه قلب مجنح در یک بیت به اینصورتست که یکی از کلمات آرایه قلب کامل در اول بیت بیاید و دیگری به جای عروض قرار گیرد.

مثلا حور و روح در مصرع زیر، اول و آخر قرار گرفته اند:

حور بر یاد جمال تو روان بخشد روح

در بیت زیر که از حافظ سروده شده است، میغ در ابتدا و مقلوب آن غیم در جای عروض قرار گرفته است:

میغ از کف دست تو شود تیره که بحر است بحر از سر کلک تو شود طیره که غیم است

آرایه قلب نیز جزء صنعت جناس است

- آرایه قلب ملحق:

آرایه ی قلب ملحق به آرایه ی قلب مجنع شباهت دارد؛ به این صورت که موقعیت قرارگیری دو کلمه در این نوع آرایه، مثل قلب مجنع میباشد و تنها تفاوتشان در بهم ریختگی کلمات از نوع قلب بعض است و این که بعضی از حروف جابجا می شوند.

برای مثال در بیت زیر، بهم ریختگی بحر و حرب از نوع قلب بعض میباشد و همچنین قلب ملحق محسوب می شود؛ به این دلیل که در اول و آخر بیت زیر، قرار گرفته است.

بحر خون پیدا شود از هر طرف ز ابر تیغ همچو آبت، گاه حرب

گردآوری: بخش فرهنگ و اندیشه سرپوش