مستزاد در اصطلاح ادبی یکی از قالب‌های شعر پارسی استمستزاد
معنای کلمه ی مستزاد، افزوده شده میباشد و به عنوان یکی از قالب های شعر پارسی در اصطلاح ادبی محسوب میشود. در قالب مستزاد، جمله ای کوتاه از نوع نثر مسجع را در آخر هر مصراعِ رباعی یا غزل و قطعه و امثال آن اضافه می کنند تا با آن مصراع از نظر معنی مرتبط باشد، ولی از نظر وزن اصلی شعر، خارج و زاید باشد. از این رو به آن مستزاد می گویند. همهٔ مصراع ها در شعری با وزن مستزاد، وزن یکسان ندارند و تنوع در چیدمان واژه ها، منطبق با وزن های گوناگون بکار رفته در شعر می باشد. در عربی به چنین قالبی، مردوف می گویند که ظاهرا برگرفته از نوعی شعر عامیانه عرب می باشد.
تاریخچه مستزاد
نشانه ای از مستزادگویی تا دوران قبل از دورۀ سلجوقی وجود ندارد و مسعود سعد سلمان برای اولین بار از مستزاد استفاده کرد؛ همچنین مستزاد را می توان در اشعار منسوب به ابوسعید ابوالخیر تماشا کرد. زمان رواج مستزاد مانند مُسَمَط، از دوره مشروطه به بعد میباشد و برای ساختن اشعار ملی و میهنی، کاربرد داشته است.
شاعران مستزادگوی
برخی از شاعران در ادبیات فارسی، اشعاری را در قالب مستزاد سروده اند که از آن ها می توان به مسعود سعد سلمان، مشتاق اصفهانی، ملک الشعرای بهار، عطار، میرزادۀ عشقی، مولوی، سید اشرف الدین حسینی گیلانی( نسیم شمال) و جلال الدین همایی اشاره کرد.
مستزاد در عربی مردوف خوانده میشودانواع مستزاد
مستزاد، متشکل از سه قسم به شرح زیر میباشد :
> قسم اول:
به آخر مصراع، مستزاد را اضافه میکنند. در شعر مولوی زیر از مستزاد استفاده شده است:
هر لحظه به شکلی بتِ عَیار بر آمد
دل بُرد و نهان شد
هر دم به لباس دگر آن یار بر آمد
گه پیر و جوان شد
گه نوح شد و کرد جهانی به دعا غرق
خود رفت به کشتی
گه گشت خلیل و به دلِ نار بر آمد
آتش گُل از آن شد
> قسم دوم:
در قسم دوم به آخر بیت، مستزاد را اضافه می کنند که نمونه ای از آن در شعر زیر بکار رفته:
صد حلقه عنبرین بند اندر بند
دلدار ز بهر فتنه بر دوش افکند
مانند کمند
> قسم سوم:
مستزاد، بعد از یک بیت به صورت یک مصراع استفاده میشود. مانند این شعر:
هرگز دل ما از تو به کامی نرسید
وصلت چو رسید، جز به خامی نرسید
درد دل ما به دست او بازت داد
هرگز نفسی به پیش ما ننشستی
کاندر پَیَت از خانه غلامی نرسید
برخیز و بیا که خواجه آوازت داد
موضوع مستزاد
در مرثیه های مذهبی و شعرهای سیاسی از مستزاد استفاده می شود. همچنین مستزاد، کاربرد کمتری در موضوعات عارفانه و غزل دارد. از این قالب شعری در دوران معاصر برای موضوع های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و انتقادی به کار می رفت.
ویژگی قطعات مستزاد
- وزن قطعه های اضافه شده به مصراع یا بیت، تفاوت هایی با وزن خود مصراع یا بیت دارد، اما قسمتی از همان شعر محسوب میشود.
- باتوجه به یکسان بودن وزن قطعات مستزاد، این نکته را در نظر داشته باشید که وزنشان از وزن اصلی شعر، کم تر است.
- قطعات مستزاد، درواقع معنای شعر را تکمیل می کنند با این که خودشان دارای معنای مستقلی هستند.
- قطعات مستزاد در قافیه میتوانند پیرو مصراع اصلی یا متفاوت از آن باشند.
مستزاد موقوف
مستزاد دیگری تحت عنوان مستزاد موقوف وجود دارد که معنی بیت آورده شده وابسته به معنی بیت بعد و مستزاد میباشد و معنی بیت به اصطلاح، به کلمات اضافه شده پس از آن وابسته است و درواقع با آن ها تکمیل می شود. در ادامه با نمونه ای از مستزاد موقوف در شعر امیرخسرو دهلوی آشنا شوید:
تا خط معنبر از رُخت بیرون جست
از باده اشک خویش هر عاشق مست
رخ گلگون کرد
در جوی جمال تو مگر آب نماند
کان سبزه که زیر آب بودی، پیوست
سر بیرون کرد
مستزاد در لغت به معنای افزوده شده است گردآوری: بخش فرهنگ و اندیشه سرپوش
- 12
- 4
