تاریخ ایران در دوره های قبل و بعد از اسلام

تاریخ ایران شاهد تحولات زیادی در عرصه های سیاسی ، اجتماعی و مذهبی بوده است 

تاریخ ایران

ایران، سرزمینی پر از رشادت ها و حماسه های تاریخ ساز، کشوری پهناور و همیشه حاضر در دل تاریخ جهان را نمیتوان در چند خط و نوشته گنجاند به دلیل آن که هرقدر بیشتر در تاریخ آن پیش میرویم دنیای وسیع تری را کشف می کنیم. دوران باستانی که سلسه ها، امپراطوری های عیلام، ماد و هخامنشی آغازگر آن بوده و به سلسله ها و امپراطوری های بزرگ و کوچک پس از اسلام و تا امروز ختم شده است. طبق شواهد باستان شناسی بسیار گوناگون، ایران دارای تمدنی چند هزار ساله است که سابقه آن به هزارهای قبل از میلاد مسیح برمیگردد که دارای فرهنگ و تمدنی غنی و بسیار درخشان که گاه کم تر شناخته شده است می باشد.

با وجود این تاریخ غنی و کهن، ایران تاریخی به قدمت ۲۵۰۰ سال دارد که بطور کلی از دوران هخامنشیان آغاز می شود و از آن گذشته غنی و کهن، تنها سلسله عیلام و ماد تا حدودی توانسته اند در حد بیان آغاز تشکیل دوران هخامنشی، در تاریخ ایران بمانند.

بخش بندی تاریخ ایران

معمولاً تاریخ ایران را به دو دورهٔ کلی تاریخ ایران قبل از اسلام و تاریخ ایران بعد از اسلام تقسیم می کنند که عبارتست از:

۱. تاریخ ایران قبل از اسلام:

 تاریخ ایران قبل از اسلام که خود به سه بخش تقسیم می شود:

- ایران قبل از آریایی ها

- مهاجرت آریایی ها به ایران

- ایران باستان

- ایران قبل از آریایی ها:

پیش از آریائى ها اقوام گوناگونى در قسمت هاى مختلف فلات ایران مى زیسته اند. در تاریخ ایران پیش از آریایی ها تمدن های شهر سوخته (در سیستان)، تمدن ایلام (در شمال خوزستان)، تمدن جیرفت (در کرمان)، تمدن ساکنان تپه سیلک (در کاشان)، تمدن اورارتو (در آذربایجان)، تپه گیان (در نهاوند) و تمدن کاسی ها (در کرمانشاه و لرستان) و تپورها در تبرستان (مازندران) در سرزمین ایران بودند. بزرگترین تمدن تاریخ ایران، دولت عیلام بوده است که سرزمین آن ها در جنوب غربى ایران و کمابیش مطابق با خوزستان بوده است. پایتخت عیلام، شهر شوش بوده که آثار مربوط به آن ها در این شهر پیدا شده است. ظاهراً بخش هاى گوناگون در عیلام حکومت هاى جداگانه و هر یک پادشاهان مربوط بخود را داشته اند. این چهار منطقه اَوان، اَنشان، سیمش و شوش بوده اند.

دولت عیلام غالباً با دولت هاى بیشتر تکامل یافتهٔ بین النهرین یعنى سومرى ها، اکدى ها، بابلى ها و آشورى ها در جنگ بوده است. این دولت در دوره اى از تاریخ ایران از بزرگترین نیروهاى این منطقه شد. از زمان پیدایش امپراطوران ایران (۵۵۰ ق م) عیلام از ولایات خراج گزار ایران شد. شهر شوش در این زمان نیز شهر ثروتمند و با شکوهى بود. زبان عیلامى یکى از سه زبانى بوده است که متون سلطنتى ایران به آن زبان ها نگاشته مى شده است.

- مهاجرت آریایی ها به ایران: 

در تاریخ ایران، آریایی ها شامل تعداد زیادی از نژاد سفید پوست بودند که احیانا سرزمین اولیه آن ها از شمال دریای سیاه و خزر تا حوالی رودهای سیحون و جیحون بوده است. بعدها بخشی از آریایی ها به طرف ایران و هند و بخشی دیگر به اروپا مهاجرت کردند به همین علت به اقوام آسیائی و زبان آن ها، هند و اروپایی گفته می شود. آریایی به معنای شریف میباشد. آریایی ایران و هند تا مدت ها در کنار هم زندگی می کردند و بعد از گذشت مدت ها، از هم جدا شدند. تا قبل از جدایی، زبان، سازمان اجتماعی و افسانه های مشترکی داشته اند.

پوراندخت نخستن زنی است که در تاریخ ایران بر تخت سلطنت نشست

در متون تاریخ ایران، بعضی زمان مهاجرت آریایی ها به ایران را ۲۰۰۰ سال ق م و بعضی دیگر قرن ۱۴ ق م تا قرن ۶ ق م ثبت نموده اند. هنگامی که آریایی ها به فلات ایران رسیدند، در ابتدا با کشتار مردم بومی آن منطقه، بعضی از آن ها را بکار گرفتند. آن ها پس از ورود به سرزمین ایران به طایفه های مختلفی تقسیم شدند که مهم ترین آن ها مادها و پارت ها و پارس ها نام داشتند. نام ایران برگرفته از اسم آریایی ها است که سرزمین آریایی معنا می شود.

- تاریخ ایران باستان

تاریخ ایران باستان را از آغاز تشکیل دولت ماد تا پایان حکومت ساسانیان و حمله اعراب به ایران می دانند.

۲. تاریخ ایران بعد از اسلام

پس از پیروزی اعراب مسلمان بر ساسانیان، دین اسلام در ایران استقرار یافت. در این دوران، تاریخ ایران شاهد تحولات متعددی در عرصه های سیاسی، اجتماعی و مذهبی بود. تسلط مسلمانان بر ایران ساده نبود چون شهرها سریع سلطه مسلمانان را پذیرفتند اما روستاها به سادگی تن به حکومت آن ها و قبول مسلمانان نمی دادند. نقاط شرقی ایران و نیز طبرستان و گیلان دیرتر از نواحی غربی به تصرف مسلمانان درآمدند. مسلمانان ناچار به فتح چند باره بعضی از نقاط می شدند.

مردم ایران که از اختلاف و تبعیض طبقاتی رضایت نداشتند، با پذیرفتن اسلام در اشاعه و ترویج آن تلاش کردند اما با این وجود در طول تاریخ ایران، هیچوقت مخالفت خود را با سلطه امویان و عباسیان بر خاک ایران پنهان نکردند و جنبش های استقلال طلبانه ای را بپا ساختند که منجر به تشکیل حکومت هایی مانند طاهریان (۸۸۱- ۸۲۶ م) و صفاریان (۹۰۳- ۸۶۶ م) شد.

دوره های تاریخ ایران بعد از اسلام

دوره های تاریخ ایران بعد اراسلام عبارتست از:

-  طاهریان (۸۲۰- ۸۷۳ م./ ۲۰۵- ۲۵۹ ه. ق./ ۱۹۹- ۲۵۲ خ.) موسس طاهر ذوالیمینین

-  صفاریان (۸۷۵- ۹۰۰ م./ ۲۶۱- ۲۸۷ ه. ق./ ۲۵۴- ۲۷۹ خ.) بنیان گذار یعقوب لیث

-  سامانیان (۸۷۵- ۹۹۹ م./ ۲۶۱- ۳۸۹ ه. ق./ ۲۵۴- ۳۷۸ خ.) موسس نصر یکم شهریاران بزرگ اسماعیل سامانی و نصر بن احمد

-  زیاریان (۹۲۸- ۱۰۷۰ م./ ۳۱۵- ۴۶۲ ه. ق./ ۳۰۶- ۴۴۹ خ.) بنیان گذار مرداویج پسر زیار شهریار مشهور قابوس بن وشمگیر

- بوییان (۹۳۲- ۱۰۴۹ م./ ۳۲۰- ۴۴۰ ه. ق./ ۳۱۱- ۴۲۸ خ.) پایه گذار عمادالدوله علی شهریار بزرگ عضدالدوله

- غزنویان (۹۹۸- ۱۱۶۰ م./ ۳۸۸- ۵۵۵ ه. ق./ ۳۷۷- ۵۳۹ خ.) بنیان گذار سلطان محمود غزنوی

به طور یقین محبوبترین شاه تاریخ ایران کورش بزرگ است

- سلجوقیان (۱۰۳۸- ۱۱۹۴ م./ ۴۲۹- ۵۹۰ ه. ق./ ۴۱۷- ۵۷۳ خ.) موسس طغرل بیک شهریاران بزرگ ملکشاه و سلطان سنجر

- خوارزمشاهیان (۱۰۷۸- ۱۲۲۰ م./ ۴۷۰- ۶۱۷ ه. ق./ ۴۵۶- ۵۹۹ خ.) بنیان گذار ( انوشتکین غرجه) شهریار معروف محمد خوارزمشاه

- ایلخانیان (۱۲۵۶- ۱۳۳۶ م./ ۶۵۴- ۷۳۶ ه. ق./ ۶۳۵- ۷۱۴ خ.) بنیان گذار هولاکوخان

- تیموریان (۱۳۷۰- ۱۴۹۸ م./ ۷۷۱- ۹۰۳ ه. ق/ ۷۴۸- ۸۷۷ خ.) پایه گذار تیمور گورکانی

- صفویان (۱۵۰۱- ۱۷۲۳ م./ ۹۰۶- ۱۱۳۵ ه. ق./ ۸۷۹- ۱۱۰۲ خ.) بنیان گذار شاه اسماعیل یکم شهریار بزرگ شاه عباس یکم

- افشاریان (۱۷۳۵- ۱۷۴۸ م./ ۱۱۴۸- ۱۱۶۱ ه. ق./ ۱۱۱۴- ۱۱۲۷ خ.):بنیان گذار نادرشاه

- زندیان (۱۷۵۰- ۱۷۹۵ م./ ۱۱۶۳- ۱۲۰۹ ه. ق./ ۱۱۲۹- ۱۱۷۳ خ.) موسس کریم خان زند

- قاجاریان (۱۷۹۵- ۱۹۲۷ م./ ۱۲۰۹- ۱۳۴۵ ه. ق./ ۱۱۷۳- ۱۳۰۵ خ.) بنیان گذار آقامحمدخان شهریار بزرگ ناصرالدین شاه

- سلسله پهلوی (۱۹۲۶- ۱۹۷۹ م./ ۱۳۴۴- ۱۳۹۹ ه. ق./ ۱۳۰۴- ۱۳۵۷ خ.) بنیان گذار رضاشاه

- جمهوری اسلامی (آغاز ۱۹۷۹ م./ ۱۳۹۹ ه. ق./ ۱۳۵۷ خ.) پایه گذار روح الله خمینی

دولت عیلام بزرگ ترین تمدن تاریخ ایران بود که سرزمین آنها در جنوب غربی ایران است

گردآوری: بخش فرهنگ و اندیشه سرپوش