عاشورا، روز دهم از ماه محرم در گاهشماری اسلامی است. در عاشورای سال ۶۱ هجری قمری، امام حسین(ع) که از سوی مردم عراق، برای برپایی حکومتی براساس آموزه‌های اصیل اسلامی به عراق دعوت شده بود، در نبردی نابرابر با نیروهای حکومت بنی‌امیه، در حالی که حتی جریان رسیدن آب به او و خانواده‌اش را نیز قطع کرده بودند، به‌دست میزبانانش ناجوانمردانه به شهادت رسید. این واقعه نقطه عطفی عظیم در تاریخ اسلام و اندیشه شیعی بود. در قرن چهارم هجری و در دوران حکومت آل بویه که نخستین حکمرانان شیعه ایرانی بودند، مراسم عزاداری شیعیان به مناسبت واقعه عاشورا حالتی عمومی و فراگیر یافت
با روی کار آمدن صفویان در ابتدای قرن دهم هجری و اعلام رسمیت مذهب شیعه در ایران، مراسم عزاداری عاشورا به سوگواری رسمی و سراسری در تمام نقاط امپراطوری تبدیل شد. آیینی که تا به امروز نیز هرساله با شکوه و عظمتی چشمگیر و آمیخته به انبوهی از رسوم و مراسم در سرتاسر ایران، برگزار می‌شود. از میان این انبوه مراسم و رسومی که در آیین سوگواری عاشورا نزد شیعیان ایرانی اجرا می‌شود، می‌توان آیین نخل‌برداری را که نمادی از تابوت‌گردانی و تشییع پیکر امام حسین(ع) است، نام برد.
نخل و نخل‌برداری
نخل‌برداری یکی از رسوم آیین سوگواری شیعیان ایرانی در یادبود واقعه عاشورا و شهادت امام حسین(ع) است که در برخی نقاط ایران، همچون یزد، کاشان، نایین، اردستان، گناباد، فردوس و... برگزار می‌شود.
نخل‌برداری در آیینه تاریخ
آیین نخل‌گردانی در ایران اسلامی را عمدتاً از نوشته‌های بازمانده از سیاحانی که این سرزمین را درنوردیده‌اند تا ایام صفویان می‌توان پی‌جویی کرد. از میان گزارش‌هایی که در سفرنامه‌های جهانگردانی چون هانری دالمانی، پیترو دلاواله، آدام اولئاریوس، ویلیام فرانکلین و... منعکس شده، می‌توان برگزاری این مراسم را در عزاداری‌های ایرانیان شیعه در سوگ امام حسین(ع) در آن روزگار دریافت.
اما بسیار پیشتر از این دست سفرنامه‌ها، ابن جوزی(مورخ بزرگ اسلامی در سده پنجم هجری) در المنتظم خویش، در شرح وقایع سال ۴۲۵ هجری، از حمل تابوت‌واره‌هایی ارائه‌بندی و طلاکاری شده که منجنیق خوانده می‌شد، در میان شیعیان محله کرخ بغداد به هنگام رفتن به زیارت حضرت امام علی(ع) و امام حسین(ع) یاد کرده است. براساس این گزارش می‌توان گفت که نخل‌برداری بسیار پیشتر از دوره صفویان نیز در میان شیعیان انجام می‌گرفته است.
در دوره صفوی، با ورود اولین گردشگران خارجی به ایران، نخستین گزارش‌ها درباره رسوم مختلف عزاداری‌ها مانند شبیه‌گردانی و حمل صندوق‌ها، ضریح‌ها و عماری‌ها در دسته‌های عزا در سفرنامه‌های ایشان آورده شده است. از جمله پیترو دلاواله که در سال‌های سلطنت شاه عباس اول(۱۰۳۵-۹۹۶ هجری قمری) به ایران سفر کرده و دو بار شاهد حرکت دسته‌های عزادار در اصفهان بوده است مراسم تابوت‌گردانی را توصیف کرده است. گرچه دلاواله، این تابوت‌ها را نمادی از تابوت حضرت علی(ع) می‌داند.
آدام اولئاروس، سیاح و دولتمرد آلمانی در زمان سلطنت شاه‌صفی(۱۰۴۸-۱۰۳۵ هجری قمری) شاهد گرداندن نخل در اردبیل بوده است. وی نخل را دستگاهی چوبی به شکل برج مدور توصیف می‌کند و می‌نویسد بر آن چهار قبضه شمشیر فرو کرده بودند کـه بـه سبب زیادبودن اشیای تزئینی دیدن آنها دشوار بود.
ویلیام فرانکلین، افسر انگلیسی که در اواخر روزگار زندیه در حوالی سال ۱۲۰۲ هجری قمری از کلکته به ایران آمده بود، از این آیین سوگواری در میان مردم شیراز می‌نویسد.
جیمز موریه انگلیسی که در اوایل ایام حکمرانی قاجارها به ایران سفر کرد، درباره مراسم عزاداری شیعیان ایران و گروهی از شیعیان هند در شهر تهران و مراسم تعزیه‌خوانی در دوره فتحعلی‌شاه چنین می‌نویسد: ضریح آذین‌بسته کوچکی که در آن قبر امام را به نمایش گذاشته بودند، در محل نمایش قرار داشت. او در وصف چگونگی مراسم عاشورا به یک محمل شبیه تابوت یا ضریح مزین به گوهر و سنگ‌های گرانبها، اشاره می‌کند و می‌نویسد: هشت نفر مرد، ایـن ضریح را که اطرافش با شال‌های کشمیری پوشیده شده بود، روی شانه‌هایشان در دسته‌های عزای روز عاشورا حمل می‌کردند. بر نوک سر ضریح دستاری قرار داشت که مظهر عمامه پیغمبر[ص] بود.
نخل چیست؟
نخل، اتاقکی است چوبی و حجیم. معمولاً شکلی جناغی و شبیه درخت سرو دارد. چارچوب نخل، دارای چوب‌بستی با یک کف‌بند است که بر اساس کوچکی یا بزرگی دارای هشت تا بیست تیرچه چوبی و الوار و چهار تا دوازده ستون چوبی بلند می‌باشد. بدنه نخل در نمای بیرونی و از جلو و عقب آن نیز معمولاً چوبی و مشبک است. ارتفاع بدنه نخل‌ها با یکدیگر متفاوت است. اما یکی مهمترین نمونه این نخل‌ها که قدمتی بالغ بر چهار قرن دارد و اینک در میدان امیرچخماق یزد نگهداری می‌شود به بیش از پنج متر می‌رسد. نخل‌ها عموماً از چوب‌های محکم و سنگین ساخته می‌شوند. عمدتاً از چوب تبریزی، بلوط، گردو و امثال آن. اتصالات آن از میخ پرچی است که در آهنگری سنتی «گل میخ» خوانده می‌شود. چوب‌ها، با اشکال کشویی نر و ماده، به هم وصل می‌گردند و با گل میخ‌ها، محکم و پرچ می‌شوند.
وجه تسمیه نخل
نخل در نظر سوگواران، نمادی از تابوت امام حسین(ع) است. نخل، البته بیش از هرچیز تداعی‌کننده درخت خرما است. در حالی که نخل، کوچکترین شباهتی به درخت خرما ندارد و حتی معمولاً در ساخت آن نیز از چوب خرما استفاده نمی‌شود. بنا به نوشته بعضی تاریخ‌نگاران، پیکر بی‌جان امام حسین(ع) را بعد از شهادت، روی چند تکه چوب درخت خرما، جابه‌جا کردند و براین اساس احتمال دارد که نام این سازه و مراسم از چنین پیشینه‌ای اخذ شده باشد. در عوض، نخل اگر شبیه درخت خرما نیست اما بدون شک شباهت زیادی به سرو دارد. سرو در ادبیات ایران، نمادی از رشادت و سربلندی و آزادگی است. یعنی مفاهیمی که بیش از هرکس در خور امام حسین(ع) است.
مراسم نخل‌برداری
مراسم نخل‌بندی و نخل‌گردانی، بدین صورت است که از آغاز ماه محرم، خادمان هیأت‌های عزاداری، به تزئین و آذین بستن نخل مشغول می‌شوند. آذین بستن نخل که معمولاً چند روزی به‌طول می‌انجامید، کاری است زمان‌بر و در عین حال نیازمند مهارت و سلیقه خاص که آن را معمولاً از پدران و اجداد خود می‌آموزند. بنابراین این کار معمولاً پیشه‌ای خانوادگی است که نسل بعد نسل در یک خانواده از پدر به فرزند می‌رسد. آراستن نخل به این ترتیب است که یک طرف از بدنه آن را با آیینه‌هایی کوچک و بزرگ آذین می‌بندند که نمایانگر نورافشانی پیکر امام حسین(ع) در آن است. طرف دیگر نخل تماماً روکش پارچه‌ای سیاهی دارد که شمایلی از درخت سرو به رنگ سبز در وسط قسمت سیاه‌پوش نصب شده است.
سرتاپای آن نخل را نیز با دشنه‌ها و شمشیرهایی که نوک آنها به‌سمت داخل نخل فرو رفته‌اند، تزئین می‌کنند. این تیرها و شمشیرها نیز نمادی هستند از تیرها و زخم‌هایی که بر پیکر امام حسین(ع) در میدان نبرد وارد شده است. در دو طرف دیگر به‌صورت قرینه، پرده سیاهی آویخته می‌شود که روی آن شکل شیر و بدنی بی‌سر آغشته به خون نقاشی یا تکه دوزی شده است. درحالی‌که شیر بر آن بدن بوسه می‌زند یا باقیمانده نیزه‌ها را از بدن خارج می‌کند. در روایات داستانی ایرانی از واقعه عاشورا، آمده است که خداوند لشکری از شیران را برای کمک به امام حسین(ع) به سوی کربلا فرستاد. اما شیران زمانی به کربلا رسیدند که سالار شهیدان به شهادت رسیده بود.
درهنگام نخل‌گردانی یکی از سادات، بر بلندای نخل قرار می‌گیرد و با صدای ضربات سنج و بانگ «یا حسین» نخل‌گردانان را هدایت می‌کند. متقاضیان بلند کردن نخل افرادی پابرهنه هستند که به آنها «نخل کش» می‌گویند. آنها دسته‌های چهار طرف نخل را می‌گیرند و دسته‌های بلند و قطور نخل را روی شانه، قرار می‌دهند و با ذکر «یا حسین» آن را بلند می‌کنند. نخل کشان باید مسافت تعیین شده‌ای را پیموده و دوباره به جایگاه اولیه نخل باز گردند. نخل در حسینیه‌ها و تکایا، میادین مهم شهر و روستا حمل می‌شود. در داخل حسینیه‌ها و میادین، نخل، چند بار با فاصله زمانی متفاوت برداشته شده و هر بار، سه دور، به این نیت که پیکر امام حسین(ع) سه روز در صحرای کربلا قرار داشت، در طول و عرض یا گرداگرد حسینیه و میدان گردانده می‌شود.
منابع:
۱- بررسی مردم‌شناسانه نخل‌گردانی در بزرگداشت امام حسین، گیتی دشتکی، ماهنامه هفت آسمان، سال هفدهم، شماره ۶۵، بهار و تابستان ۱۳۹۴
۲- نخل و نخل‌گردانی در استان یزد، مهدیه جمشیدی گوهر‌ریزی، ماهنامه معرفت، سال ۱۹، شماره ۵۱، تیر۱۳۸۹، صص۷۰-۵۷
۳- نخل و نخل‌گردانی در یزد، محمد حسین ملک‌ثابت، سازمان میراث فرهنگی، یزد ۱۳۷۳
۴- یادگارهای یزد، ایرج افشار، انجمن آثار ملی، تهران ۱۳۴۷
مجتبی شهرآبادی
- 16
- 3
