بحر طویل‌ چیست؟

بحر طویل نوعی شعر یا نثر موزون در ادبیات فارسی است

بحر طویل

به یک نوع شعر یا نثر موزون در ادبیات فارسی، بحر طویل اطلاق میشود. کاربرد قالب بحر طویل برای بیان سخنان طنز یا هزل میباشد اما بعضی اشعار جدی تری با قالب بحر طویل نوشته اند که از آن ها می توان به مرثیه و مُناظره اشاره کرد. محتوای بحر طویل های اولیه، مذهبی یا عرفانی میباشد و از جنبه ای کاملاً رسمی و جدی برخوردار است ولی محتوای آن ها از زمان مشروطیّت به بعد، درباره ی مسائل اجتماعی، سیاسی و گاهی عاشقانه با بیانی طنزآمیز، همراه بوده است.

ساختار بحر طویل

مصراع های قالب شعر بحر طویل، برخلاف سایر قالب های شعر سنتی فارسی، مساوی نیست و فاقد بیت است. بحر طویل، متشکل از یک یا چند قسمت با نام بند است که یکی از افاعیل معین عروضی به تعداد دلخواه در هر بند، تکرار می شود. هر بند به بخشهای هماهنگی تقسیم میشود که مسجّع و هم قافیه است. معمولاً پایان بندها را قافیه و ردیفی مشخص می کند که تکرار آن در پایان همه بندها بکار رفته است.

پیشینه بحر طویل

از دوره صفویه به بعد، سرودن بحر طویل رواج پیدا کرد. سید ظهیرالدین بن سید نصیرالدین مرعشی، نامه ای به ظاهر منثور در کتاب« تاریخ طبرستان و رویان و مازندران»( ۸۸۱ قمری) گردآوری کرد که قدیمی ترین نمونه بحر طویل از نظر شکل و وزن به شمار می رود.

موضوعات بحر طویل

در بحر طویل برخلاف قالبهای کهن که دارای موضوعى خاص یا موضوعات محدودی هستند؛ شاعر مى تواند با گنجایى گسترده و میدان عروضى وسیع آن، به بیان موضوعات متنوع و مضامین گوناگون بپردازد.

مشخصات بحرطویل

- به مصراع« بند» می گویند، به این خاطر که مصراعها در بحر طویل، بطور دلخواه سروده میشود و بر اساس کشش مطلب، کوتاه و بلند می شود؛ علاوه‌براین بحر طویل به نثر، از نظر شکل نگارشی، شباهت دارد.

- انواع صنایع ادبی و شگردهای شاعرانه در بحرطویل بکار گرفته میشود که از آن ها می توان به صنایع بدیعی( لفظی و معنوی) و بیانی و فنون بلاغت، به خصوص آرایه های گوش نواز نظیر سجع، مزدوج، ترصیع، جناس، موازنه، تتابع اضافات و تسنیق الصفات اشاره کرد و موجب تقویت امر کلام از نظر موسیقی میشود. از این رو بحرطویل، تأثير به سزایی در تعزیه خوانی، منقبت گوی، رجزخوانی و نقالی و مانند آن ها دارد.

- بندهایی که در اکثر بحرطویلها وجود دارد؛ خاتمه ی آن به ردیف« را» است. معمولاً در چنین شرایطی کلمۀ قافیه به حرف رَوی« الف»، خاتمه پیدا میکند. به عنوان نمونه « آل عبارا»،« قضا را»،« خدا را»،« ما را» و...

- در اثر تکرار متوالی کلماتی نظیر« فَعِلاتُن» و« فاعِلاتُن» یا« مفاعیلُن»( بحرهای رَمَل و هَزَج)، وزن بحرطویل بوجود می آید و این وزن به ندرت از ارکان دیگر استفاده میکند.

- محتوای زبان بحرطویل، ساده است و بسته به احساسات مخاطب عام میباشد و علاوه بر این که از انواع صناعات ادبی، در بحر طویل استفاده میشود؛ قابل فهم نیز می باشد. این خصلت، تأثير به سزایی در« عامیانه» دانستن بحرطویل دارد.

قالب بحر طویل بیشتر برای بیان سخنان طنز یا هزل کاربرد دارد

تفاوت بحر طویل با قالبهای دیگر شعری

شمار ارکان هر بیت در قالبهای کهن مانند قصیده، غزل، مثنوی و ... ۴ یا ۶ میباشد و این قالبها حداکثر دارای ۸ رکن می باشند درحالیکه این محدودیت در بحر طویل وجود ندارد؛ همچنین، گاهی اوقات هر بحر در قالبهای سنتى، حاصل ارکان مختلف و یا مزاحف می باشد؛ صرفا یک رکن سالم در بحر طویل، تکرار مى شود. قالب مسمط به شرطی به بحر طویل، شباهت دارد که مانند بحر طویل، به صورت افقى و تمام سطر نوشته شود؛ تفاوت بحر طویل با مسمط در ادامه آورده شده است:

> به مجموعه ای از چند بند، مسمط می گویند که مصراعهای هر بند با یکدیگر هم قافیه و از نظر طولی، مساوی اند به غیر از مصراع آخر بند که هم قافیه نیستند درحالیکه کلمات آخر بندها در بحر طویل، متفق القافیه اند و سجع و ترصیع و موازنه و... در بین اجزاء دیگر، برقرار می باشد.

> شمار ارکان مصراعهای مسمط، همانند قالبهای دیگر شعر عروضى، مساوی است درحالیکه در بحر طویل، مساوی نیست.

گردآوری: بخش فرهنگ و اندیشه سرپوش