پایتخت کتاب، عنوانی فرهنگی است که از سال ۲۰۰۱ توسط یونسکو پایه‌گذاری شد و به شهرهای مختلفی در دنیا تعلق گرفت، پایتخت کتاب شهری است که با طرح‌های ویژه خود، شهروندان را به همکاری در زمینه کتاب و کتاب‌خوانی دعوت می‌کند و کارهای مربوط به طرح‌ها با همکاری دولت‌ها اما توسط علاقه‌مندان انجام می‌شود.
عنوان پایتخت کتاب برای یک شهر، مسئولیتی است که در قبال ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی پذیرفته می‌شود و شهری که برگزیده می‌شود، یک سال برای انجام مأموریت خود فرصت دارد.
انتخاب پایتخت کتاب ایران نیز از سال ۱۳۹۳ آغاز شده است، با اعلام فراخوان شبکه ترویج کتاب‌خوانی که زیر نظر معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی جای دارد و با همکاری سازمان اسناد و کتابخانه ملی، هر سال شهرهایی که داوطلب دریافت این عنوان هستند، برنامه‌های خود را ارائه می‌دهند و داوران با انتخاب بهترین طرح‌های ارائه‌شده، پایتخت کتاب را برمی‌گزینند.
پایتخت کتاب برنامه خود را با همکاری همه نهادهای فرهنگی، نظیر اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان، کتابخانه ملی مرکز استان، نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، شهرداری‌ها و... پیش می‌برد و هر شهر با توجه به قابلیت‌هایی که دارد، برنامه‌های گوناگونی را اجرا خواهد کرد.
پایتخت کتاب از میان شهرهای کشور که در فراخوان شرکت کرده‌اند، برگزیده می‌شود، شهری که بهترین برنامه‌های گذشته و بهترین برنامه‌های پیش‌بینی‌شده برای دو سال آینده را داشته باشد.
پایتخت کتاب باید زیرساخت‌های مناسب و برنامه‌های ترویجی برای کتاب و کتاب‌خوانی را در برنامه داشته باشد و بتواند در جهت پیشبرد آنها تلاش کند.
نخستین پایتخت کتاب ایران، اهواز یادگار جندی‌شاپور
سال ۱۳۹۳، برای مردم اهواز، پر از ریزگردها بود اما نفس تنگ این مردم با انتخاب اولین پایتخت کتاب ایران، اندکی رهایی یافت.
اهواز، با ارائه ۵ طرح کلی در طرح انتخاب پایتخت کتاب ایران شرکت کرد؛ طرح‌هایی که در ضمن داشتن تنوع چشمگیر، خود شامل بیش از ۱۰ طرح متنوع دیگر می‌شدند. شبکه مجازی کتاب ایران، سیمای کتاب، مجموعه شهر کتاب اهواز، جشنواره مکتب جنوب و کتاب سال خوزستان، برنامه‌هایی بودند که منجر به انتخاب این شهر شدند.
اهواز در سال ۱۳۹۴ به‌عنوان پایتخت کتاب ایران، برنامه‌های متنوعی را اجرا کرد که در میان آنها جشنواره کتابخانه‌های خانگی و من هم کتاب می‌نویسم شهرت و اهمیت زیادی پیدا کرد، در جشنواره من هم کتاب می‌نویسم، کودکان هفت تا ۱۵ سال خوزستانی، با نوشتن کتاب دست‌نویس در موضوع فرهنگ، هنر و تاریخ خوزستان یا موضوع آزاد و تصویرسازی آن شرکت کردند و برگزیدگان آن در بهمن‌ماه سال ۹۴ معرفی شدند.
برگزیدگان جشنواره کتابخانه‌های خانگی هم، بر اساس تعداد اعضا، تعداد و تنوع کتاب و فهرست بندی و برنامه‌های عمومی در خانه، آپارتمان و مجتمع‌های مسکونی، معرفی شدند و این جشنواره ادامه پیدا کرده است.
اهواز به‌عنوان پایتخت کتاب ایران، نشست‌های مختلف ادبی، جلسات آشنایی با نویسندگان و ناشران خوزستانی، جلسات کتاب‌خوانی و رونمایی‌های بسیاری را برگزار کرد و توانست در روند آشنایی شهروندان به‌ویژه کودکان و نوجوان با کتاب تأثیرگذار باشد.
نیشابور، به یادگار از بزرگ‌ترین کتابخانه ایران‌زمین که سوخت
دومین پایتخت کتاب ایران، نیشابور بود که برای سال ۱۳۹۵، این عنوان را دریافت کرد. مسئولان فرهنگی نیشابور برای ترویج کتاب‌خوانی و حمایت از اقدامات انجام‌شده، پیشنهادهای جدید، خلاقانه و برنامه‌های جذاب و مردمی در موضوع کتاب، توانستند عنوان پایتخت کتاب ایران را از آن خود کنند.
مدیران فرهنگی و مردم نیشابور، کتاب را به شهر آوردند و در خیابان‌های اصلی و پارک‌ها، به کتاب خواندن مشغول شدند، به گفته فرماندار نیشابور، ۳۰ هزار جلد کتاب در سال ۹۵ با کمک‌های مردمی و خیریه‌ها به روستاهای نیشابور ارسال شد.
آمار شرکت تعاونی توزیع‌کنندگان کتاب در تهران، اعلام کرد که سال ۹۵ در نیشابور نسبت به سال گذشته ۶۷ درصد خرید کتاب‌های کودک و نوجوان و حدود ۲۱ درصد خرید کتاب‌های بزرگ‌سال افزایش داشته است.
کارمندان نیشابوری در سال ۱۳۹۵، با خواندن کتاب، توانستند از اداره خود مرخصی تشویقی بگیرند و یکی از بزرگ‌ترین میزهای مطالعه جهان در نیشابور به طول ۹۰۰ متر از اداره فرهنگ و ارشاد تا مسجد جامع این شهر چیده شد و مردم شهر ۵ ساعت پشت میز به مطالعه پرداختند.
در نیشابور کتاب‌فروشی و پاتوق کتاب تأسیس شد و این شهر میزبان هنرمندان، نویسندگان و ناشران بسیاری بود.
برگزاری مسابقات تا سیمرغ، ویژه حفظ غزلیات عطار برای نوجوانان، برگزاری مسابقات چله چارانه، حفظ ۴۰ رباعی از خیام در سطح پیش‌دبستانی تا دوره دوم ابتدایی در مدارس و برنامه‌هایی ازاین‌دست برنامه‌های نیشابور به‌عنوان پایتخت کتاب ایران بودند.
بوشهر، به یاد تاریخ چاپ ایران که در جنوب زنده مانده است
سومین پایتخت کتاب ایران در سال ۱۳۹۶، بوشهر بود.
بوشهر، از سال ۱۳۹۳ که نخستین دوره پایتخت کتاب فراخوان خود را اعلام کرد برای رسیدن به این جایگاه تلاش کرده بود و به بیان حمیده ماحوزی، مدیرکل ادارۀ فرهنگ و ارشاد اسلامی استان بوشهر، از ۳۳ برنامه بلندمدت بیش از ۹۰ درصد آنها انجام‌شده و به بهره‌برداری رسیده است. بر همین اساس، هیات‌داوران انتخاب پایتخت کتاب ایران، این شهر را شایسته دریافت عنوان پایتخت ایران دیدند، برنامه‌های مشارکتی با شهروندان و دادن فرصت به تشکل‌های مردمی برای ترویج کتاب و مطالعه، از پررنگ‌ترین نتایج فعالیت‌های بوشهر برای دریافت عنوان پایتخت کتاب بوده است.
استان بوشهر در نخستین دورۀ جام باشگاه‌های کتاب‌خوانی بیشترین مشارکت را در تأسیس باشگاه‌ها داشت و از ۱۵۰۰ باشگاه تشکیل‌شده در کشور، ۵۱۰ باشگاه در استان بوشهر تشکیل شد و شهر کوچک خورموج هم، رکورددار تشکیل باشگاه‌های کتاب‌خوانی کودک و نوجوان شد.
میلاد با کتاب، تهیه کتاب، برای نوزادان تازه متولدشده، با کمک کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، کتاب آزادی، شامل عفو یا تخفیف مجازات، برای زندانیانی که با مطالعه کتاب‌ها رفتارشان تغییر کرده است، کتاب شفا، بردن کتاب به بیمارستان کودکان، پرواز کتاب، ایجاد کتابخانه داخل هواپیما و در سالن انتظار فرودگاه بوشهر، مینی‌بوسی که در قالب کاروان کتاب‌خوانی و قصه‌گویی در مناطق مختلف حرکت می کرد، از جمله کارهایی است که در پایتخت کتاب ایران در سال ۱۳۹۶ انجام‌شده است.
بوشهر، در سال ۹۶، ۲۰ هزار دانش‌آموز فعال و کتاب‌خوان عضو باشگاه‌های کتاب‌خوانی داشته و ۵۰ کودک و نوجوان نویسنده از میان اعضای باشگاه‌های کتاب‌خوانی به جامعه فرهنگی معرفی‌شده‌اند.
کاشان، به یاد دانشمندان و کتاب‌های سرزمین گل و کویر
چهارمین پایتخت کتاب ایران در سال ۱۳۹۷، کاشان انتخاب شد.
این شهر که هر سال در میان شهرهای فعال در زمینه ترویج کتاب‌خوانی جای داشت، با برنامه‌های چشم‌گیری که برای پایتختی کتاب انتخاب کرد، توانست این عنوان را به دست بیاورد.
کاشان در سالی که مسئولیت پایتختی کتاب ایران را بر عهده داشت، طرحی خلاقانه در راستای کتاب و حفاظت از محیط زیست را اجرا کرد، طرح «پسماند بازیافتی بده، بن کتاب بگیر» این‌گونه بود که شهروندان پسماندهای خشک، مثل کاغذ باطله، کتاب‌های مندرس و دیگر اقلام کاغذی را به مراکز دریافت پسماند دادند و بن کتاب دریافت کردند. مدارس هم توانستند سهم مهمی در این طرح داشته باشند.
جشنواره کتاب کودک و نوجوان، با موضوع آب برای نویسندگان و تصویرگرانی برگزار شد که کودک و نوجوان بودند و آثار منتخب در نمایشگاه کتاب ۱۳۹۸ به چاپ رسید.
نشست‌های کتاب‌خوانی، رونمایی کتاب، تشکیل باشگاه‌های کتاب‌خوانی، راه‌اندازی کافه کتاب، از برنامه‌هایی بود که کاشان به‌عنوان پایتخت کتاب ایران برگزار کرد.
یزد، به یادگار از اندیشه و خرد و آگاهی
سال ۱۳۹۸، شهر یزد پنجمین پایتخت کتاب ایران شد، شهر بادگیرها، حالا نام کتاب را بر دوش دارد و هنوز بیش از یک ماه از این مسئولیت باقی‌مانده است.
استان یزد با ایجاد یک هزار و ۸۳۳ باشگاه کتاب‌خوانی در کمتر از دو سال، جایگاه ویژه‌ای در میان مروجان کتاب‌خوانی به دست آورد و انجام برنامه‌های فرهنگی، ترویج فرهنگ کتاب و کتاب‌خوانی در بخش نرم‌افزاری و سخت‌افزاری و مشارکت مردمی از شاخص‌های مهم هیات‌داوران برای انتخاب یزد به‌عنوان پایتخت کتاب ایران بود.
رعایـت حـق کپی‌رایت داوطلبانـه در چرخـه نشر و کتـاب، مهمترین برنامه‌ای بود که یزد امسال آن را مطرح کرد، بر اساس این طرح و مرام‌نامه آن، ناشران یزدی به صورت اخلاقی کپی‌رایت را اجرایی کردند و بدون التزام قانونی به این مسئله توجه ویژه داشتند.
حضور پررنگ در نمایشگاه کتاب ۱۳۹۸ و حضور در نمایشگاه بین‌المللی کتاب فرانکفورت از جمله برنامه‌هایی بود که یزدی‌ها در جایگاه پایتخت کتاب ایران انجام دادند.
یزدی‌ها امسال، با شعار یزد شهر دانایی، همه برنامه‌های خود را با این عنوان نام‌گذاری کردند، تولد دانایی، کافه دانایی، سینما دانایی، کتاب‌سرای دانایی، انتشار دانایی، بانک دانایی، نشـان دانایی برای برندهای تجـاری، از برنامه‌های معرفی‌شده برای این شهر است که بررسی نهایی به انجام رسیدن آن بهار سال آینده صورت خواهد گرفت.
شیراز، شهر شعر و تاریخ و شعور
در سال ۱۳۹۹ شیراز، پایتخت کتاب ایران خواهد بود.
ششمین پایتخت کتاب ایران روز شنبه در کتابخانه ملی، معرفی شد و این بار شیراز، میزبان اهالی فرهنگ و کتاب ایران خواهد بود.
راه‌اندازی کتابخانه کودک در مدارس مناطق کم برخوردار در قالب طرح شکوفه‌های کتاب و تصویب اختصاص ۱۰۰ میلیون تومان بن خرید کتاب به کودکان کار و بد سرپرست و کم برخوردار، ایجاد سرای یار مهربان با میز امانت کتاب در دو پایانه مسافربری درون‌شهری شیراز و چهار سرای فرهنگ مهربانی به‌منظور جمع‌آوری و توزیع کتاب توسط خیرین شیرازی نیز از ابتکارات شیراز در ترویج کتاب‌خوانی بوده است، استفاده از ظرفیت کتاب و ادبیات در توسعه گردشگری از راهبردهای اساسی شهر شیراز بوده و بر این اساس ۸ عنوان رویداد در این عرصه در سایت‌های تاریخی و گردشگری شیراز اجرا شد.
حمایت از برگزاری رویدادهای بین‌المللی همچون دویستمین سالگرد تألیف دیوان شرقی و غربی گوته و هفته فرهنگی آلمان در شیراز، همایش بین‌المللی یاد روز حافظ و سعدی، اولین جشنواره ملی سینما و ادبیات، دوسالانه جایزه داستان شیراز و شب‌شعر شیراز اتفاقاتی بود که با نگاه ملی و جهانی در شیراز برگزار شد، همه برنامه‌هایی بوده که توانسته امتیاز بالایی برای انتخاب این شهر به ارمغان بیاورد.
به گفته شهردار شیراز حیدر اسکندرپور، ۱۰ شبکه دوستدار کتاب در صنوف و اقشار مختلف شهروندان همچون نابینایان، کافه‌ها و رستوران‌ها، سالمندان، کودکان، مادران، پاکبانان و باغبانان، صنعتگران و بازرگانان، آتش‌نشانان، نامه‌رسانان و ... با بیش از ۱۵ عنوان برنامه در شیراز فعالیت می‌کنند که این نکته نیز از چشم داوران انتخاب پایتخت کتاب ایران دور نمانده است.
به سوی آینده و پایتخت جهانی کتاب
همه شهرهای ایران که به پایتختی کتاب برگزیده‌شده‌اند، برنامه‌هایی برای انتخاب به‌عنوان پایتخت کتاب جهان داشته‌اند اما برای این انتخاب مهمترین شرطی که ایران نمی‌تواند از آن استفاده کند، رعایت قانون کپی‌رایت در انتشار کتاب است.
معیارهای یونسکو برای برگزیده شدن یک شهر به‌عنوان پایتخت جهانی کتاب، شامل درجه مشارکت یک شهر در راستای اعتلای جایگاه کتاب و کتاب‌خوانی در همه سطوح از شهری تا بین‌المللی و میزان تأثیرگذاری این برنامه‌ها، دامنه فعالیت و کیفیت کاری ناشران، نویسندگان، کتاب‌فروشی‌ها و کتابخانه شهر، پروژه‌های انجام‌شده برای ترویج کتاب‌خوانی در شهر و در نهایت میزان آزادی بیان در کتاب‌ها و فعالیت‌هایی است که مطابق اعلامیه حقوق بشر در راستا اعتلای آزادی بیان انجام‌شده است.
مادرید اسپانیا نخستین شهری بود که صاحب این عنوان در سال ۲۰۰۱ شد و اسکندریه مصر، دهلی‌نو هند، مونترآل کانادا، آمستردام هلند، بوگوتا کلمبیا، لیوبلیانا اسلوونی، بوینس آیرس آرژانتین، ایروان ارمنستان، بانکوک تایلند، پورت هارکورت نیجریه، اینچئون کره جنوبی، وروتسواف لهستان، کوناکری گینه، آنتورپ بلژیک، تورین ایتالیا، بوگوتا کلمبیا، شارجه امارات، بیروت لبنان و آتن یونان ازجمله شهرهای دیگر هستند که از سال ۲۰۰۱ تاکنون به‌عنوان پایتخت جهانی کتاب شناخته‌شده‌اند.
- 9
- 6
