جمعه ۱۱ آبان ۱۴۰۳
کد مقاله: ۱۴۰۰۰۴۰۰۸۹

تخلص (لقب شاعری) در ادبیات فارسی و عربی

تخلص,تخلص چیست,پیشینه تخلصمنتسب ساختن شعر به شاعرش، مهم ترین کارکرد تخلّص به شمار میرود
تخلّص، از صنایع علم بدیع به شمار میرود و درواقع نام شعریِ شاعر می باشد. کلمه ی تخلص به معنای« رهایی یافتن » است. از کاربردهای اصطلاحی تخلص می توان گفت که یا در دانش بدیع برگرفته از صنایع معنوی میباشد ، یا نام مستعار و لقب شعری شاعر است.

تخلص

بسیاری از شاعران در پایان شعرشان، نام شعری خود را ذکر می کنند که به این نام ذکر شده،« تخلّص» می گویند و بیتی که تخلص داشته باشد،« بیت تخلّص» گفته میشود. مثل:

سعدیا  مرد  نکونام   نمیرد   هرگز/ مرده آن است که نامش به نکویی نبرند

دلش به ناله میازار و ختم کن حافظ / که رستگاری جاوید در کم آزاری است      

منتسب ساختن شعر به شاعرش، مهم ترین کارکرد تخلّص به شمار میرود و یکی از کارکردهای دیگرش اینست که شاعر به خودش پند می دهد تا دیگران از او عبرت بگیرند، در واقع شاعر به جای انتقاد از دیگران، از خودش انتقاد می کند، تمایز میان شاعر و من شعری باعث برجسته سازی او میشود و در واقع تخلّص نوعی گونه مخاطبی نمایشی و فراتاریخی است که به جای مخاطب تاریخی قصیده بکار میرود ، ولی با این که مولانا، نام مراد خود یعنی شمس تبریزی را در غزل هایش ذکر کرده است ، باید دید که استفاده از نام دیگری به جز نام شاعر، چه کارکردهای تازه ای را بهمراه دارد.

پیشینه تخلص

از قرن هفتم به بعد، تخلص در غزل شکل گرفته است. مُتَنَبّی( ۳۰۳ـ ۳۵۴) در زمینه شعر عربی از شهرت خاصی برخوردار است و در بین شاعران ایرانی ،  عنصری هم مانند او نیز می باشد. اصطلاح تخلص کم کم به مقطع غزل راه یافت و نام« گریز» را برای آن انتخاب کردند. از زمان ابوعبیده ( ۱۱۰ـ۲۰۹) به بعد در آثار بلاغی درباره تخلص تحقیق شده است. یکی از پنج رکن مهم اثر بلاغی طبق گفته ی ابن اثیر ، تخلص نام دارد.

پیشینه تخلص,لقب شاعری,معانی تخلصهدف شاعر از آوردن تخلص در شعرش اینست كه، گفته هایش را به مخاطبش بگوید

معانی تخلص

تخلص در اصطلاح بدیع، دو معنی دارد:

> شاعر، درواقع تخلص را که یک نام مستعار محسوب میشود بر خود می نهد. شاعران اغلب در آخرین بیت غزل یا قصیده ی خود از تخلص استفاده می کنند، ولی گاهی وقت ها شاعران در ابتدای غزل، تخلص خود را به کار می برند. شاعران در گذشته تخلص خود را طبق مواردی انتخاب می کردند که از آن ها می توان به نام ممدوح، اسم کوچک خود، لقب یا مقام و شغل خود یا زادگاه خود اشاره نمود و نام های شاعران بزرگ فارسی نظیر سعدی شیرازی، حافظ شیرازی، ناصرخسرو قبادیانی، رودکی سمرقندی و عطار شیرازی از این گروهند ولی تخلص در دوره ی معاصر، بیشتر طبق جهان بینی شاعر و اندیشه ی او انتخاب شده است. در واقع تخلص، به امضایی گفته میشود که شاعر در پایان شعرش آنرا بکار می برد.

> تخلص، به این معنیست که شاعر از تشبیب و تغزل و مقدمه ی شعر به اصل منظور و مقصود خود در قصیده اجتناب کند. به عبارتی دیگر، وقتی که شاعر بتواند به خوبی در قصیده از عهده ی انتقال موضوع برآید، به آن" حُسن تخلص" می گویند. تخلص به معنی دوم در قرن نهم هجری،" گریزگاه" نامیده می شد.

تخلص در قصیده

تخلص در قصیده شامل معانی مختلفی همچون گریز زدن و منتقل شدن از تشبیب و پیش درآمد به اصل مقصود قصیده می باشد. این گریز زدن به وسیلهٔ بیت تخلص، انجام میشود؛ حال اگر شاعر بتواند به زیبایی و گیرایی و مناسبت لطیف، این بیت را بسراید و به اصل موضوع قصیده با مهارت و استادی از تشبیب انتقال یافته باشد، به کارش« حسن تخلص» می گویند.

تخلص در ادبیات فارسی

لقب خواجه شمس الدین محمد ابن محمد شیرازی به نام« حافظ» میباشد و لقب سید محمد حسین بهجت تبریزی به نام« شهریار» میباشد. “نام شعری” یا “تخلص” این دو سخن سرای نغز گفتار« حافظ» و« شهریار» می باشد. شاعران برای خود به چند روش، نام یک شعر را انتخاب می کنند و در شعر خود از آن بهره میبرند:

اولا، چون این نام كوتاه است براحتی میتوان در شعر، آنرا جای داد و خود را به آن خواند. دوما، نام شعری به عنوان برچسب شاعر بر روی شعرش انتخاب میشود. وی با انتخاب نام، مهری بر شعر می زند تا مخاطبانش بدانند كه این شعر را چه کسی سروده و بقیه ی افراد نتوانند به نام خود، آن شعر را سكه بزنند. سوما، گاهی اوقات اهل ذوقی هستند كه به نام بزرگان، سكه ی قلب شعرشان را رقم می زنند، درصورت نداشتن تخلص هر شاعری، به آسانی این امر امکان پذیر می شود.

تخلص شاعران,تخلص در قصیده,تاریخچه تخلصاز قرن هفتم به بعد، تخلص در غزل شکل گرفته است

اگر دخل و تصر ّف در شعر برخی از شاعران نظیر فردوسی و خیام، بیش از دیگران است، یكی از دلایلش، عدم تخلص در متن شعر این دو گوهر گرانبهاست. انواع نسخه های شاهنامه حدود پنجاه و دو هزار تا شصت هزار بیت دارد و گفت وگوها و بحث هایی درباره‌ی رباعی های اصیل و دخیل خیام صورت گرفته است. چهارما، هدف شاعر از آوردن« تخلص» در شعرش اینست كه، گفته هایش را به مخاطبش بگوید و آن ها را آشكارا و رودررو بیان نکند، بلكه خودش را مورد خطاب قرار دهد و پیامش را بطور غیر مستقیم، به دیگران برساند.

جای لقب شاعری( تخلّص) در نزد شاعران عرب

در اشعار شاعران عرب، استفاده از لقب شاعری کاربرد خاصی ندارد و از آغاز تا قرن پنجم هجری مثل شاعران ایرانی درصورت نیاز، از لقب استفاده می کردند. شاعران عرب، در بعضی از قصیده ها، قطعات یا تک بیت ها از لقب شاعری خود استفاده کرده­اند؛ همان گونه که شاعران ایرانی در قالب های مثنوی، قطعه، رباعی، دوبیتی، ترجیع بند، ترکیب بند، مسمّط و مستزاد، تخلّص خود را می آورند؛ به این ترتیب در اغلب قالب های شعری، تخلّص و لقب جای مشخصی نداشته است.

با اینکه از ویژگی های شعر فارسی می توان به تخلص اشاره نمود و صرفا شاعران ایرانی از آن بهره میبرند، به تعدادی از شاعرانِ عرب ِدارای تخلّص در بعضی از منابع اشاره شده که برای خود مثل ایرانیان تخلّص برگزیده­اند. گفته ی البورینی در مورد یکی از شاعران اینست،« مخلصه[ یعنی تخلّصه] سالک علی طریقه شعر الفرس»( ۲/ ۱۷۰) ؛ یعنی به« سالک» به سبک شاعران ایرانی تخلّص می کرد.

شرح حال بسیاری از شاعران عرب قرن یازده و دوازده هجری در کتاب سِلک الدّرر چنین آمده است:« الملقب بـ[ ...] علی طریقه شعراء الفرس و...»( مرادی، ۱/ ۱۰۸) و به این منظور که این شاعر دارای لقب شعری یا تخلّصی به فلان نام میباشد و یکی از ویژگی های شاعران ایرانی، همین اختیار لقب شعری و تخلّص است.

بی تردید شاعران عرب قرن یازده و دوازده هجری به تأثیر از فرهنگ و ادب فارسی، تخلّص خودشان را انتخاب کرده اند که این امر نتیجۀ مستقیم تبادل فرهنگی بین دو ملّت مسلمان بوده است. وقتی که شاعران عرب از نام شهرت یا لقب شاعری خود استفاده می کنند، یعنی به تعریف و توصیف خود می پردازند یا پیامشان را به دیگران ممنتقل میکنند. گاهی اوقات این لقب های شاعری، مورد خطاب دیگران قرار میگیرد.

تخلص در شعر,تخلص شاعران,تخلص در قصیدهاز ویژگی های شعر فارسی می توان به تخلص اشاره نمود

پایان تخلص

 ظهور" نیمایوشیج" و شکوفایی شعر جدید فارسی، باعث شد تا شاعران نوپرداز از قید تخلص آزاد شوند و بعد از آن اکثر شاعران ترجیح دادند که شهرت خود را با نام و نام خانوادگی خود بیان کنند، هر چند که برخی از آن ها تخلص خود را در دوره هایی از حیات ادبی در اشعارشان استفاده کرده اند که از آن ها می توان به مهدی اخوان ثالث و محمدرضا شفیعی کدکنی اشاره کرد.

گردآوری: بخش فرهنگ و اندیشه سرپوش

  • 11
  • 6
۵۰%
همه چیز درباره
نظر شما چیست؟
انتشار یافته: ۰
در انتظار بررسی:۰
غیر قابل انتشار: ۰
جدیدترین
قدیمی ترین
مشاهده کامنت های بیشتر
هیثم بن طارق آل سعید بیوگرافی هیثم بن طارق آل سعید؛ حاکم عمان

تاریخ تولد: ۱۱ اکتبر ۱۹۵۵ 

محل تولد: مسقط، مسقط و عمان

محل زندگی: مسقط

حرفه: سلطان و نخست وزیر کشور عمان

سلطنت: ۱۱ ژانویه ۲۰۲۰

پیشین: قابوس بن سعید

ادامه
بزرگمهر بختگان زندگینامه بزرگمهر بختگان حکیم بزرگ ساسانی

تاریخ تولد: ۱۸ دی ماه د ۵۱۱ سال پیش از میلاد

محل تولد: خروسان

لقب: بزرگمهر

حرفه: حکیم و وزیر

دوران زندگی: دوران ساسانیان، پادشاهی خسرو انوشیروان

ادامه
صبا آذرپیک بیوگرافی صبا آذرپیک روزنامه نگار سیاسی و ماجرای دستگیری وی

تاریخ تولد: ۱۳۶۰

ملیت: ایرانی

نام مستعار: صبا آذرپیک

حرفه: روزنامه نگار و خبرنگار گروه سیاسی روزنامه اعتماد

آغاز فعالیت: سال ۱۳۸۰ تاکنون

ادامه
یاشار سلطانی بیوگرافی روزنامه نگار سیاسی؛ یاشار سلطانی و حواشی وی

ملیت: ایرانی

حرفه: روزنامه نگار فرهنگی - سیاسی، مدیر مسئول وبگاه معماری نیوز

وبگاه: yasharsoltani.com

شغل های دولتی: کاندید انتخابات شورای شهر تهران سال ۱۳۹۶

حزب سیاسی: اصلاح طلب

ادامه
زندگینامه امام زاده صالح زندگینامه امامزاده صالح تهران و محل دفن ایشان

نام پدر: اما موسی کاظم (ع)

محل دفن: تهران، شهرستان شمیرانات، شهر تجریش

تاریخ تاسیس بارگاه: قرن پنجم هجری قمری

روز بزرگداشت: ۵ ذیقعده

خویشاوندان : فرزند موسی کاظم و برادر علی بن موسی الرضا و برادر فاطمه معصومه

ادامه
شاه نعمت الله ولی زندگینامه شاه نعمت الله ولی؛ عارف نامدار و شاعر پرآوازه

تاریخ تولد: ۷۳۰ تا ۷۳۱ هجری قمری

محل تولد: کوهبنان یا حلب سوریه

حرفه: شاعر و عارف ایرانی

دیگر نام ها: شاه نعمت‌الله، شاه نعمت‌الله ولی، رئیس‌السلسله

آثار: رساله‌های شاه نعمت‌الله ولی، شرح لمعات

درگذشت: ۸۳۲ تا ۸۳۴ هجری قمری

ادامه
نیلوفر اردلان بیوگرافی نیلوفر اردلان؛ سرمربی فوتسال و فوتبال بانوان ایران

تاریخ تولد: ۸ خرداد ۱۳۶۴

محل تولد: تهران 

حرفه: بازیکن سابق فوتبال و فوتسال، سرمربی تیم ملی فوتبال و فوتسال بانوان

سال های فعالیت: ۱۳۸۵ تاکنون

قد: ۱ متر و ۷۲ سانتی متر

تحصیلات: فوق لیسانس مدیریت ورزشی

ادامه
حمیدرضا آذرنگ بیوگرافی حمیدرضا آذرنگ؛ بازیگر سینما و تلویزیون ایران

تاریخ تولد: تهران

محل تولد: ۲ خرداد ۱۳۵۱ 

حرفه: بازیگر، نویسنده، کارگردان و صداپیشه

تحصیلات: روان‌شناسی بالینی از دانشگاه آزاد رودهن 

همسر: ساناز بیان

ادامه
محمدعلی جمال زاده بیوگرافی محمدعلی جمال زاده؛ پدر داستان های کوتاه فارسی

تاریخ تولد: ۲۳ دی ۱۲۷۰

محل تولد: اصفهان، ایران

حرفه: نویسنده و مترجم

سال های فعالیت: ۱۳۰۰ تا ۱۳۴۴

درگذشت: ۲۴ دی ۱۳۷۶

آرامگاه: قبرستان پتی ساکونه ژنو

ادامه

حکایت های اسرار التوحید اسرار التوحید یکی از آثار برجسته ادبیات فارسی است که سرشار از پند و موعضه و داستان های زیبا است. این کتاب به نیمه ی دوم قرن ششم هجری  مربوط می باشد و از لحاظ نثر فارسی و عرفانی بسیار حائز اهمیت است. در این مطلب از سرپوش تعدادی از حکایت های اسرار التوحید آورده شده است.

...[ادامه]
ویژه سرپوش